Sigara Bağımlılığı
Sigara, diğer adıyla tütün, içeriğinde bulunan psikoaktif madde nikotin nedeniyle bağımlılık oluşturmaktadır. Nikotin vücut fonksiyonunu etkileyen kimyasal bir maddedir. Özellikle beyine etki ettiği için, bilişsel fonksiyonları ve duygu durumu etkilemektedir (Benowitz, 1988). DSM-5’te sigara bağımlılığı “Tütün Kullanım Bozukluğu” olarak yer almaktadır (Amerikan Psikiyatri Birliği, 2013).
Tütün kullanım bozukluğu belirtileri (Amerikan Psikiyatri Birliği, 2013):
A. On iki aylık bir süre içinde, aşağıdakilerden en az ikisi ile kendini gösteren, klinik açıdan belirgin bir sıkıntıya ya da işlevsellikte düşmeye yol açan, sorunlu bir tütün kullanım örüntüsü:
1. Çoğu kez, istendiğinden daha büyük ölçüde ya da daha uzun süreli olarak tütün alınır.
2. Tütün kullanmayı bırakmak ya da denetim altında tutmak için sürekli bir istek ya da bir sonuç vermeyen çabalar vardır.
3. Tütün elde etmek, tütün kullanmak ya da yarattığı etkilerden kurtulmak için gerekli etkinliklere çok zaman ayrılır.
4. Tütün kullanmaya içinin gitmesi ya da tütün kullanmak için çok büyük bir istek duyma ya da kendini zorlanmış hissetme.
5. İşte, okulda ya da evdeki konumunun gereği olan başlıca yükümlülüklerini yerine getirememe ile sonuçlanan, yineleyici tütün kullanımı (örn. işini engelleme).
6. Tütünün etkilerinin neden olduğu ya da alevlendirdiği, sürekli ya da yineleyici toplumsal ya da kişilerarası sorunlar olmasına karşın tütün kullanımını sürdürme (örn. tütün kullanımıyla ilgili olarak başkalarıyla tartışmalara girme).
7. Tütün kullanımından ötürü önemli birtakım toplumsal, işle ilgili etkinliklerin ya da eğlenme-dinlenme etkinliklerinin bırakılması ya da azaltılması.
8. Yineleyici bir biçimde, tehlikeli olabilecek durumlarda tütün kullanma (örn. yatakta sigara içme).
9. Büyük bir olasılıkla tütünün neden olduğu ya da alevlendirdiği, sürekli ya da yineleyici bedensel ya da ruhsal bir sorunu olduğu bilgi? sine karşın tütün kullanımı sürdürülür.
10. Aşağıdakilerden biriyle tanımlandığı üzere, dayanıklılık (tolerans) gelişmiş olması:
a. Esrikliği ya da istenen etkiyi sağlamak için belirgin olarak artan ölçülerde tütün kullanma gereksinimi.
b. Aynı ölçüde tütün kullanımının sürdürülmesine karşın belirgin olarak daha az etki sağlanması.
11. Aşağıdakilerden biriyle tanımlandığı üzere, yoksunluk gelişmiş olması:
a. Tütüne özgü yoksunluk belirtilerinin ortaya çıkması.
b. Yoksunluk belirtilerinden kurtulmak ya da kaçınmak için tütün (ya da nikotin gibi yakından ilişkili bir madde) alınır.
Aşağıdaki durumlar varsa belirtilmelidir:
Erken yatışma evresinde: Daha önce tütün kullanım bozukluğu için değerlendirme ölçütleri tam karşılandıktan sonra, tütün kullanım bozukluğunun hiçbir değerlendirme ölçütü (A4 değerlendirme ölçütü dışında, “Tütün kullanmaya içinin gitmesi ya da tütün kullanmak için çok büyük bir istek duyma ya da kendini zorlanmış hissetme”), 12 aydan daha kısa süreli olmak üzere, en az üç aydır karşılanmamaktadır.
Sürekli yatışma ile giden: Daha önce tütün kullanım bozukluğu için değerlendirme ölçütleri tam karşılandıktan sonra, tütün kullanım bozukluğunun hiçbir değerlendirme ölçütü (A4 değerlendirme ölçütü dışında, “Tütün kullanmaya içinin gitmesi ya da tütün kullanmak için çok büyük bir istek duyma ya da kendini zorlanmış hissetme”), 12 ay ya da daha uzun bir süredir, hiçbir zaman karşılanmamıştır.
Varsa belirtiniz:
Sürdürme müdahalesi: Kişi, nikotin yerine koyma müdahalesi gibi uzun süreli bir sürdürme müdahalesi almaktadır ve o ilacın yer aldığı küme için tütün kullanım bozukluğunun hiçbir değerlendirme ölçütü karşılanmıyorsa (nikotin yerine koyma müdahalesi dayanıklılık ya da yoksunluk dışında), bu ek belirleyici kullanılır.
Denetimli çevrede: Kişi, tütüne ulaşmasının kısıtlandığı bir çevrede ise bu ek belirleyici kullanılır.
O sıradaki ağırlığına göre kodlayınız: ICD-10-CM kodları için not: Tütün yoksunluğu ya da tütünün yol açtığı uyku bozukluğu da varsa, tütün kullanım bozukluğu için aşağıdaki kodları kullanmayın. Bunun yerine, tütün kullanım bozukluğu, tütünün yol açtığı bozukluk kodunun dördüncü konumundaki simgede gösterilir (tütün yoksunluğu ya da tütünün yol açtığı uyku bozukluğu için kodlama notuna bakın). Sözgelimi, Sözgelimi, tütünün yol açtığı uyku bozukluğu varsa, yalnızca tütünün yol açtığı uyku bozukluğu kodu kullanılır ve dördüncü konumdaki simgede, tütün kullanım bozukluğu ağır olmayan, orta derecede ya da ağır olup olmadığı belirtilir: F17.208 tütünün yol açtığı uyku bozukluğu ile ağır olmayan tütün kullanım bozukluğu. Tütünün yol açtığı uyku bozukluğu ile ağır olmayan tütün kullanımı kodunun kullanılmasına izin verilmez.
O sıradaki ağırlığını belirtiniz:
Ağır olmayan: İki-üç belirtinin olması.
Orta derecede: Dört-beş belirtinin olması.
Ağır: Altı ya da daha çok belirtinin olması
Sigara bağımlılığında diğer madde bağımlılıklarda olduğu gibi farmakoloji, öğrenme, kişilik ve sosyal özellikler bağımlılıkta etkilidir. Sigara bağımlıları, içeriğindeki nikotin nedeniyle sigara kullanımının ardından uyarılma, haz ve rahatlama yaşadıklarını, stresi ve kaygıyı azalttığını, kilo almaktan da koruduğunu ifade ederler. Sigara içme davranışı tüm bu pozitif görünen sonuçlarla ödüllendirildiği için farmakolojik etkinin yanı sıra öğrenilmiş bir davranıştır. Tüm bu pozitif görünen sonuçlara karşın tütün kullanımı yoksunluk sendromuna yol açar. Tütün kullanımının ardından geri çekilme belirtileri başlar ta ki tekrar sigara tüketene kadar belirtiler sürer ve tekrar sigara içmek için itici gücü oluşturur. Sigara, bir önceki kullanımdan geriye kalan nikotin geri çekilme belirtilerini ortadan kaldırarak rahatlama hissi yaratmaktadır. Sinirlilik, nikotin yoksunluk sendromunun etkilerinden biridir. Sigara içmemek, bağımlı birey üzerinde sinirliliğe yol açar. Bu duygu durumu ortadan kaldırmak için kişi tekrar sigara içme davranışına yönelir. Bu öğrenilmiş davranış genellenerek birey günlük yaşamda karşılaştığı stresli durumlar karşısında rahatlamak için sigaraya başvurur. İnsanlar genellikle yemekten sonra, alkol ya da kahve ile ya da keyif alınan sosyal ortamlarda gibi belirli ortamlarda sıklıkla sigara içerler. Belirli durum ve ortamlarda sigara içme davranışı sıklıkla tekrarlandıkça, çevresel etkenler sigara içme üzerinde belirleyici olur. Sigara bağımlılığı, kişilik özellikleri açısından değerlendirildiğinde, duygulanım bozuklukları, risk alma ve asilik bağımlı olma olasılığını arttırmaktadır (Benowitz, 1988).
Kronik nikotin kullanımı, beyindeki nikotin reseptörlerini arttırmaktadır. Yapılan bir çalışmaya göre, sigara içen kişilerin beyninde daha fazla nikotin reseptörleri bulunmaktadır (Benwell ve ark., 1988). Birey sosyal baskılar, ekonomik nedenler veya sağlık konusunda endişelerinden dolayı sigarayı bırakmaya motive olabilir. Ancak sigarayı bırakmak bir takım rahatsızlık hislerini beraberinde getirdiği için sigara içme motivasyonu artar ve durum tekrar eder. Bazı içiciler sigara içme davranışını özgürce seçilmiş bir davranış olarak görseler de içme davranışı alınan nikotin miktarı tarafından kontrol edilmektedir çünkü nikotin tüketimini bırakmak, kişi üzerinde kabul edilemez düzeyde bir rahatsızlık yaratır. Sigara aniden bırakıldığında, nikotin çekilme sendromu başlar. Nikotin çekilme sendromu, sinirlilik, yorgunluk, kaygı, sabırsızlık, konsantrasyonda azalma ve bilinç bulanıklığına neden olur. Sigarayı yeni bırakan bireylerde kilo alma ve reaksiyon verme hızında azalma görülebilir. Sigara bağımlıları, aşerme denilen şiddetli sigara içme isteği yaşarlar. Sigarayı bırakan bireylerde çekilme sendromu 24 ila 48 saat arasında maksimum şiddete ulaşır ve iki hafta içinde yavaş yavaş etkisi azalır. Stresli durumlarda sigara içme isteği ise yaklaşık olarak bir ay ile bir yıl arasında sürmektedir (Benowitz, 1988).
Sigara bağımlılığı Doğu Avrupa ve Asya’da yüksek oranlarda görülmektedir. Şizofreni ve depresyon ile sigara bağımlılığı (Dani ve Harris, 2005) ve alkol bağımlılığı (Grant ve ark., 2004) sıklıkla birlikte belirti gösterebilir. Kişilik, kaygı ve duygu durum bozukluğu olan bireyler normal popülasyona göre iki kat daha fazla nikotin bağımlılığı göstermektedir (Grant ve ark., 2004). Sigara kullanan bireylerde kalp rahatsızlıkları 3 kat ve ani ölümlerin görülmesi 10 kat fazladır. Kanser, bronşit, ülser bacak-damar rahatsızlıkları, kadınlarda kısırlık ve erkeklerde iktidarsızlık görülebilmektedir (Türkiye Yeşilay Cemiyeti, 2016).
Sigara Bağımlılığı ile Mücadele
Sigara bağımlılığı ile mücadelede bilişsel davranışçı terapi, şema terapi, grup terapileri ve farmakoterapi etkilidir (Bal, 2019; Çelik ve Sevi, 2020; Tonnesen ve ark., 1988; Yeşildal ve ark., 2014). Basamaklı bakım yaklaşımına göre, sigara bırakmayı ilk defa deneyen bireyler için farmakolojik müdahalede bulunmadan terapiden yararlanmaları önerilmektedir. Terapiden fayda sağlayamayan bireyler için nikotinin yerine etkili olacak ilaç müdahalesi önerilmektedir (Tonnesen ve ark., 1988). Nikotin içeren sakızlardan da bu süreçte yararlanılmaktadır. İlaç müdahalesi ile nikotine bağlı etkiler kontrol altına alınarak sürecin daha konforlu geçmesi hedeflenmektedir.
Bal (2019) yaptığı araştırmanın sonucunda şema terapinin etkinliğini kanıtlayarak Sigarayı Bırakma Merkezleri'nde sigarayı bırakma yaklaşımı olarak kullanılmasını önermiştir. Sigara bağımlılığında etkili bir diğer yaklaşım bilişsel davranışçı terapidir. 130 katılımcının yer aldığı ve bilişsel davranışçı yönelimli bir grup psikoterapisi uygulandığı çalışmada 1 yıllık sürenin sonunda %38’i sigaradan arınmıştır (Yeşildal ve ark., 2014). Bilişsel davranışçı terapi ilaç müdahalesi ile birleştirildiğinde sigara bırakma sürecinde başarılı olduğu görülmektedir. Bilişsel davranışçı terapi, duygu durum yönetimi, uyarıcı kontrolü ve baş etme stratejileri ile sigarayı bırakmada yardımcı olduğu görülmektedir., sigarayı bırakmanın yanı sıra bırakma halinin devamlılığı da önemlidir (Çelik ve Sevi, 2020). Sigarayı bırakmanın ardından alkol ve eroin ile benzer olarak bırakanları %75’i 6 ayda tekrar ortaya çıkmaktadır (Benowitz, 1988). Bilişsel davranışçı terapi, bırakma halinin devamlılığında da başarılı bir seçenek olarak değerlendirilmiştir (Çelik ve Sevi, 2020).
Sigara Bağımlılığına Dair Kitap/Film/Dizi Önerileri
Kaynakça
American Psychiatric Association. (2013). Tobacco-related disorders. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Washington, DC: American Psychiatric Publishing, 571-574. https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596.dsm16
Bal, F. (2019). Şema terapinin sigarayı bırakma davranışı üzerindeki etkisinin incelenmesi. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 6(1), 187-199.
Benowitz, N. L. (1988). Pharmacologic aspects of cigarette smoking and nicotine addiction. New England Journal Of Medicine, 319(20), 1318-1330. https://doi.org/10.1056/nejm198811173192005
Benwell, M. E., Balfour, D. J. ve Anderson, J. M. (1988). Evidence that tobacco smoking increases the density of nicotine binding sites in human brain. Journal of Neurochemistry, 50(4), 1243-1247. https://doi.org/10.1111/j.1471-4159.1988.tb10600.x
Çelik, Z. H. ve Sevi, O. M. Sigarayı bırakma tedavisinde bilişsel davranışçı terapinin etkililiği: sistematik bir gözden geçirme. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 12(1), 54-71. https://doi.org/10.18863/pgy.534638
Dani, J. A. ve Harris, R. A. (2005). Nicotine addiction and comorbidity with alcohol abuse and mental illness. Nature Neuroscience, 8(11), 1465-1470. https://doi.org/10.1038/nn1580
Grant, B.F., Hasin, D.S., Chou, S.P., Stinson, F.S. ve Dawson, D.A. Nicotine dependence and psychiatric disorders in the United States: results from the national epidemiologic survey on alcohol and related conditions. Archives of General Psychiatry. 61(11), 1107–1115. https://doi.org/10.1001/archpsyc.61.11.1107
Tonnesen, P., Fryd, V., Hansen, M., Helsted, J., Gunnersen, A. B., Forchammer, H. ve Stockner, M. (1988). Effect of nicotine chewing gum in combination with group counseling on the cessation of smoking. New England Journal of Medicine, 318(1), 15-18. https://doi.org/10.1056/nejm198801073180104
Türkiye Yeşilay Cemiyeti (2016). Sigara vücudun düşmanı (7. Bs.). İstanbul: TBM Alan Kitaplığı Dizisi.
Yeşildal, A., Oğuz, G., Güven, M., Sungur, M. Z. ve Üstünuçar, İ. (2014). Sigara bağımlılığı tedavisinde bilişsel davranışçı grup terapisi. Bağımlılık Dergisi, 15(2), 76-84.