Uçuş Fobisi

Uçuş Fobisi

Uçma fobisi, Ruhsal Bozuklukların Tanısal El Kitabı Beşinci Baskısında (DSM-5) duruma özgü bir fobi olarak sınıflandırılır (APA, 2013). Kriterler, uçma fobisi olan bireylerin, uçuşla ilgili bir durum beklentisiyle veya bu durum sırasında korku veya kaygıda belirgin bir artış yaşadığını göstermektedir. Uçuş fobisi, kişiyi etkileyen önemli bir sorundur. Genel nüfusun büyük bir yüzdesi ile yetişkin insanların yaklaşık %25'i önemli bir düzeyde kaygı yaşar. Bunlardan %10'u böyle bir durumdan kaçınır. Uçak seyahatlerinden birkaç gün önce kaygı görülmektedir. Uçak ve hava yolculuğundan bahsetmekle kişide panik atak veya kusma görülebilir (Greco, 1989).

Uçuş fobisi olanlar, uçak kazasından korkabilir. Yaşayabilecekleri kaygının fiziksel duyumlarından, yükseklikten, kapalı bir alan olmasından ve güvenli bir yerden uzaklaştığından (örneğin, ev) dolayı korkabilirler. Uçuş fobisinin, kişilerin refahı, meslekleri ve sosyal ilişkileri ile ilgili işleyişleri üzerinde olumsuz bir etkisi olduğu düşünülmektedir (Van ve Diekstra, 2000). Görülmektedir ki, uçuş fobisi olan birçok kişi kendilerini mümkün olduğunca uçma ile ilgili durumlara sokmaktan kaçındırmaktadır (Wilhelm ve Roth, 1997). Bu kişiler, bir arkadaşını veya aile üyesini havaalanına götürdüğünde, uçak motorlarını duyduğunda, gökyüzünde bir uçağın uçtuğunu gördüğünde, hatta uçak veya uçuşla ilgili bir film izlerken yoğun sıkıntı ve kaygı yaşamasına neden olur. Birey uçma ile ilişki durumlardan kaçınmaya çalışır, kaçınamadığında ise yaşamında büyük sıkıntılar yaşar (Baños ve arkadaşları, 2002).

Uçma korkusu, çeşitli diğer fobiler ve korkular tarafından oluşabilir (Chance, 2006):

Büyük olasılıkla ölümle sonuçlanan çarpışma korkusu,
Uçak kabinindeki gibi kapalı mekânda bulunma korkusu (klostrofobi),
Emetofobi (kusmaktan korkma),
Yükseklik korkusu,
Kontrol altında olmama hissi,
Bazı yerlerde panik atak korkusu veya agorafobi,
Uçağın kaçırılması ya da terörizm korkusundan dolayı yaşanılan korku.

Uçma fobisi (aynı zamanda hava fobisi ve uçma korkusu olarak da adlandırılır) bir kaygı bozukluğudur. Uçma fobisi olan bireylerin kalıcı, belirgin korku yaşadıklarını ileri sürer. Uçakta uçarken ya da uçma beklentisiyle oluşan bir kaygıdır. Ayırıcı ölçütleri, bireylerin yoğun korku veya endişe ile uçmaktan aktif bir şekilde kaçınması ve bu korku, endişe veya kaçınmanın uçma fobisine neden olduğunu açıklar (APA, 2013).

Uçma korkusunun, uçuşla ilgili olumsuz sonuçların (dış tehdit) olasılığıyla ilgili algılanan tehdit deneyiminden veya bir uçuş durumunda yaşanan kaygı duyumlarının (iç tehdit) sonuçlarıyla ilgili korkulardan kaynaklandığı düşünülür. Bu tür algılanan tehdit bir süreci yansıtır. Korkulan duruma ilişkin yanlış yorumlama, deneyimsel kanıtlara baktığımızda, uçmanın feci sonuçlara yol açmadığını gösterir. Algılanan tehdidin yanlış yorumlanmasının nedeni şudur (Clark ve Rock, 2016):

Tehdit ipuçlarına karşı seçici dikkat (iç ve/veya dış çevre) tehdide karşı, içsel duyumlara odaklanmayı arttırır.
Bilişsel önyargılar, eğilime katkıda bulunur. İlişkili olumsuz sonuçların olasılığını abartmaktır. Olaylar için içsel atıflar yapma olasılığı ve tehlikeyi ortaya çıkarmak için içsel duyumların kullanılması (duygusal muhakeme).
Önceden var olan inançlar, eğilime katkıda bulunur. Tehditle ilgili ipuçlarını (yani tetikleyicileri) tehdit edici olarak yorumlanması. Bu tür inançlar; kaygının sonucunda, kişinin durumunu kontrol edememesi veya duygusal tepkiler, uçuşla ilgili belirsiz sonuçlardan kaynaklanır.
Duygu ve düşüncelerin bastırılması.
Yinelenen, gelecek odaklı olumsuz düşünceler: Geleceğe ilişkin olumsuz imgeler ve tehdit edici bilgiyi seçici hatırlama bireyin kaygısının şiddetlenmesine sebebiyet verebilir.

Bilişsel Davranışçı Terapi ile Uçuş Fobisi

Bilişsel davranışçı modeli, kaygı bozukluklarının etiyolojisi ve sürdürülmesine ilişkin en yaygın kabul gören açıklamaların temelini oluşturmuştur. Ve kaygı bozuklukları için mevcut müdahale seçiminin gerekçesini sağlamıştır (Beck, 1976). Bu teori, kaygı bozukluğu olan bireylerin tehlike ile meşgul olduklarını, iyi huylu uyaranların tehdidini abarttıklarını ve bu potansiyel tehlikeyle baş edemeyeceklerini algıladıklarını ileri sürmektedir (Beck ve ark., 1985). Kaygı bozukluğu literatürüne ilişkin incelemeler, kaçınma ve güvenlik arama davranışlarının, muhakeme ve bilgi işleme önyargılarının, tehditle ilgili zihinsel imgelemenin kaygı uyandıran anıların hatırlanmasının, tehdide karşı ve/veya tehdide karşı seçici dikkatin ve diğer bilişsel davranışların önemini vurgulamıştır (Harvey ve ark., 2004). Bilişsel davranışçı terapi yaklaşımları, oldukça etkili bir değerler dizisi (paradigma) içinde kullanılmıştır (Clark, 2004). Bu sayede, kaygı bozukluklarının ayrıntılı klinik araştırması, deneysel testlere tabi tutulan sürdürme süreçleriyle, belirtilere özgü teorik bakım modellerinin geliştirilmesine yol açmıştır. Bu tür kanıta dayalı teorik modeller, bu varsayımsal koruma mekanizmalarını değiştirmeyi amaçlayan psikolojik müdahalelere rehberlik eder. Bu teori ve müdahale geliştirme modeli; yaygın kaygı bozukluğu, mevsimsel duygu-durum bozukluğu, panik bozukluğu ve travma sonrası stres bozukluğu dahil olmak üzere birçok bozukluklara uygulanmıştır (Ehlers ve ark., 2005). Bununla birlikte ve daha da önemlisi, uçuş fobisini sürdüren mekanizmalar hala yeterince anlaşılmamıştır ve teorik bir bakım modeli içinde henüz net bir şekilde belirtilmemiş ve aydınlatılmamıştır (Bogarde ve ark., 2012). Oakes ve Bor (2010), ana akım psikolojik araştırmaların yokluğunda, uçma korkusu için birçok yerleşik müdahale programının geliştirildiğini ve sonuç olarak, sıkıntıyı sürdüren kilit süreçlerin kapsamlı bir şekilde ele alınmama riskinin altını çizdi. Gerçekten de bilişsel davranışçı model müdahaleleri olarak tanımlanan birçok uçuş fobisi müdahalesi, kaygı bozuklukları için kanıta dayalı bilişsel davranışçı terapi müdahaleleri için temel kabul edilen unsurları içermez (Oakes ve Bor, 2010).

EMDR ile Uçuş Fobisi

Fobisi olan bireyler, fobik durumla karşılaştıklarında, kendilerini bariz şiddetli, ısrarcı ve mantıksız hissederler. Fobiler için illaki travmatik bir deneyimin olması gerekmez. Birçok kişinin geçmişinde travmatik deneyimi yoktur. Başlangıçta travmatik olay olmasa da, fobik korkunun oluşmasından sonra, fobik nesne ile her karşılaşma ya da fikri bile travmatik bir olay olarak görülebilir. EMDR (Göz Hareketleri ile Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme) terapisi uçma fobisi yaşayan kişiler için iyi bir yöntemdir. Uçuş fobisinde, fobik uyarana maruz kalma yöntemi kullanılabilir. Maruz kalma yönteminin uçuş fobisinde etkili olduğu da kanıtlanmıştır (Laker, 2012).

Sanal Gerçeklik Terapisi ile Uçuş Fobisi

Sanal gerçeklik (Virtual Reality/VR) terapisinin en etkili kullanım alanlarından biri fobilerdir. Sanal gerçeklik, terapinin güvenli ve korunan bir alan olarak algılanmasını sağlar. Gerçeğe benzer bağlamlar veya senaryolar ile durumlar üzerinde kontrol sağlanarak adım atılmış olur. Sanal gerçeklik, gerçek uçuşların olmadığı göz önüne alındığında, ekonomik açıdan ve zaman açısından daha düşük bir maliyete sahiptir. Ses ve görsellerin olmasıyla sanal gerçeklik, hayali olarak düşünmekten daha sürükleyici olabilir. Sanal gerçeklik ile danışanın sanal dünyada gördüğü sahneler ile kaygıyı tetikler. Danışmana, danışanın durumu ile ilgili ipucu verir. Müdahale sürecinde danışana gevşeme egzersizleri yaptırılır (Botella ve ark., 2004).

Sanal Ortamlar

Uçuş fobisi yaşayan kişiler, sanal gerçeklik ile gerçekliği artırmak için bazı ortamlarda bulunur (Botella ve ark., 2004):

Oda: Kişi, bir odada bulunur. Genellikle uçuştan önceki gün veya önceki saatlerle ilgili bazı davranışları (örneğin; paketleme, hava trafiği ile ilgili haberleri dinleme, hava koşulları ve havaalanına gitmek için bilet alması) odada sanal gerçeklik ile gerçekleştirilir.
Havaalanı: Sanal gerçeklik ile uçak anonslarını dinlemesi ve görmesi; uçuş hakkında sohbet eden bazı insanları dinleyebilir, kalkış yapan uçakları görebilir. Sonunda ise kişi uçaklardan birine yürüyebilir.
Uçak: Burada kişi uçakta, cam kenarında yanındaki kişiyle oturuyor. Uçağın çalışmasını beklerken kişi, radyo dinleyebilir veya bir dergi okuyabilir. Ardından, uçuş süreci başlar:

Kullanıcının önündeki ekranda uçuş güvenlik önlemleri görüntülenir.
Pilot yolcuları karşılar. Uçuş sırasındaki koşullar (yükseklik, hava durumu vs.) hakkında bilgi verir.
Kalkış: Emniyet kemerlerini takma talimatı, motorların sesi daha gürültülü hale gelir ve uçak çalışır. Uçak daha sonra hızlanır ve havalanır.
Uçuş: Uçuş sırasında hava durumunu, koşulları değiştirebiliriz.
İniş: Görevli, iniş hakkında yolcuları bilgilendirir. Emniyet kemerlerin bağlanmasını ister. Daha sonra, inişi başlatır.

Yapılan Çalışmalar

Maruz kalma, özgül fobiler için tercih edilen müdahale yöntemidir. Bilgi ve İletişim Teknolojileri, özellikle bilgisayarlı programlar, uçuş fobisini müdahale etmede avantajlara sahiptir. NO-FEAR (Korkusuz) Havayolları, internet üzerinden kendi kendine yönetilebilen uçuş fobisi yaşayan kişiler için hazırlanan bilgisayar destekli bir programdır. Bu program, kişilerin standart bir kişisel bilgisayarda fobik korkularıyla ilgili görüntü ve seslere maruz kalmaları sağlanır. Programın sonunda 19 sorudan oluşan kısa bir değerlendirme vardır. Daha sonra, program bir ön müdahale değerlendirmesi yapar. Müdahale sırasında NO-FEAR Havayolları, maruz kalmaya ilişkin korku düzeyi ve yaşanan en yüksek kaygı düzeyi gibi durumları kaydeder. Müdahale süreci 3 terapötik bileşenden oluşur:

Psikoeğitim: Bu süreçte, programın ne olduğu hakkında bilgi verilir. Uçuş fobisinden kaç kişinin etkilendiğini, hangi durumlarda kişileri etkilediği gibi bilgileri verilir. Uçuş fobisinin fizyolojik, bilişsel ve davranışsal (veya kaçınma) bileşenlerinden bahsedilir. Nasıl başladığı, nasıl sürdürüldüğü ve sorunla nasıl başa çıkılacağına ilişkin durumlardan bahsedilir.
Maruz kalma, süreç içinde bir uçuşa ilişkin görüntüler ve gerçek seslerden oluşan 6 senaryo üzerinden gerçekleştirilir.
Aşırı öğrenme (Overlearning): Bu bileşen, kişinin ihtiyaç durumuna göre duruma daha fazla maruz kalmasıdır.

Müdahale süresi kişiye bağlıdır. Haftada iki defa maruz kalma seansı yapıldığından üç veya dört hafta içinde müdahalenin tamamlanabileceği tahmin edilmektedir. NO-FEAR Havayolları, bu test uçuşunu karşılamak için kişilere yönergeler verir. Bu internet tabanlı program, uçuş fobisi yaşayan kişilerin müdahale sürecini kolaylaştırmak için tasarlanmıştır (Quero ve ark., 2016).

Uçuş Fobisi Hakkında Öneri Kitap/Dizi/Film İncelemeleri

Kaynakça

American Psychiatric Association, A. (2013) Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5. Bs.). American Psychiatric Publishing. http://dsm.psychiatryonline.org/doi/book/10.1176/appi.books.9780890425596

Baños, R. M., Botella, C., Perpiñá, C., Alcañiz, M., Lozano, J. A., Osma, J. ve Gallardo, M. (2002). Virtual reality treatment of flying phobia. IEEE Transactions on Information Technology in Biomedicine, 6(3), 206-212. https://doi.org/10.1109/titb.2002.802380

Beck, A. T. (1976). Cognitive Therapy and the Emotional Disorders. Universities Press.

Beck, A. T., Emery, G. ve Greenberg, R. L. (Ed.). (1985). Anxiety Disorders and Phobias: A Cognitive Perspective. Basic Books.

Bogaerde, A. V., Pieters, J. ve Raedt, R. (2012). The nature of threat: enhanced recall of internal threat words in fear of flying. Cognitive Theraphy Res. 36, 390–396. https://doi.org/10.1007/s10608-010-9346-7

Botella, C., Osma, J., Garcia‐Palacios, A., Quero, S. ve Baños, R. M. (2004). Treatment of flying phobia using virtual reality: data from a 1‐year follow‐up using a multiple baseline design. Clinical Psychology & Psychotherapy: An International Journal of Theory and Practice, 11(5), 311-323. https://doi.org/10.1002/cpp.404

Chance, S. L. (2006,). Fear of Flying Media Kit [Basın bülteni]. Erişim adresi:http://fearofflyinghelp.com/MediaKit.shtml

Clark, D. M. (2004). Developing new treatments: on the interplay between theories, experimental science and clinical innovation. Behavioral Research Theraphy, 42, 1089–1104. https://doi.org/10.1016/j.brat.2004.05.002

Clark, G. I. ve Rock, A. J. (2016). Processes contributing to the maintenance of flying phobia: A narrative review. Frontiers in Psychology, 7, 754. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2016.00754

Ehlers, A., Clark, D. M., Hackmann, A., McManus, F. ve Fennell, M. (2005). Cognitive therapy for posttraumatic stress disorder: development and evaluation. Behaviour Research Theraphy, 43(4), 413–431. https://doi.org/10.1016/j.brat.2004.03.006

Greco, T. S. (1989). A cognitive-behavioral approach to fear of flying: A practitioner's guide. Phobia Practice & Research Journal, 2(1), 3–15. https://doi.org/ 10.1055/s-0043-111231

Harvey, A. G., Watkins, E., Mansell, W. ve Shafran, R. (2004). Cognitive Behavioural Processes across Psychological Disorders: A Transdiagnostic Approach to Research and Treatment. Oxford University Press. https://doi.org/10.1521/ijct.2008.1.3.181

Laker, M. (2012). Specific phobia: flight. Activitas Nervosa Superior, 54(3-4), 108-117. https://doi.org/10.1007/BF03379588

Oakes, M. ve Bor, R. (2010b). The psychology of fear of flying (part II): a critical evaluation of current perspectives on approaches to treatment. Travel Med. Infect. Dis. 8, 339–363. https://doi.org/10.1016/j.tmaid.2010.10.002

Quero, S., Campos D., Riera Del Amo A., Bretón-LópezJ., Tortella-Feliu M., Baños R. M. ve Botella, C. (2016). NO-FEAR Airlines: a computer-aided self-help treatment for flying phobia. Annual Review of Cybertherapy and Telemedicine 2015: Virtual Reality in Healthcare: Medical Simulation and Experiential Interface, 219, 197-201. doi:10.3233/978-1-61499-595-1-197

Van, G., ve Diekstra, R. F. (2000). Fear of flying treatment programs for passengers: An international review. Aviat. Space Environ. Med, 71, 430–437.

Wilhelm, F. H. ve Roth, W. T. (1997). Clinical characteristics of flight phobia. J. Anxiety Disord, 11, 241–261. https://doi.org/10.1016/S0887-6185(97)00009-1