Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)
Hiperkinetik bozukluk veya dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB), erken çocuklukta başlayan, oldukça engelleyici bir durumdur. Belirgin ve yaygın dikkatsizlik, aşırı hareketlilik ve dürtüsellik görülen belirtilerdir (Thapar ve ark., 1999). Çocukların yaklaşık %1-3'ünü etkiler (Thapar ve ark., 2012). Dikkat eksikliği ve hiperkativite bozukluğuna sahip çocuklar sadece eğitimde başarısızlık, ilişkilerde sorunlar ve zayıf benlik saygısı yaşamakla kalmaz, aynı zamanda yetişkinlikte artan psikiyatrik ve sosyal zorluklar riski altındadır (Thapar ve ark., 1999).
DEHB’nin uzun zamandır yalnızca çocuklukta ortaya çıkan, engelleyici ve yaygın bir bozukluk olduğu düşünülse de ileriye dönük boylamsal takip çalışmaları da dahil olmak üzere daha yeni araştırmalar, DEHB'nin yüksek oranda yetişkinlikte de devam ettiğini göstermektedir (Barkley ve ark., 2002; Weiss ve ark., 1985). Yetişkin DEHB çalışmaları, yüksek derecede genetik yatkınlığa işaret etmekte (Faraone ve Doyle, 2001; Smalley ve ark., 2000) ve nöropsikolojik verilerle (Schweitzer ve ark., 2000; Seidman ve ark., 1998) uyumlu yapısal ve işlevsel beyin anormalliklerini (Castellanos ve ark., 2002; Schweitzer ve ark., 2000) ortaya koymaktadır. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, eşlik eden psikiyatrik bozukluklar (Biederman ve ark., 1993; Wilens ve ark., 2004) (antisosyal kişilik bozukluğu, madde kötüye kullanımı ve duygulanım bozuklukları) için ciddi bir risk faktörüdür. Ayrıca kötü sosyo-ekonomik durumun (düşük eğitim düzeyi, daha yüksek işsizlik düzeyi ve daha yüksek başarısız evlilik oranları, suçluluk ve trafik kazaları) bunun üzerinde etkisi vardır (Barkley ve ark., 2002; Biederman ve ark., 1993; Mannuzza ve ark., 1998; Weiss ve ark., 1985).
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Belirtileri (APA, 2013)
1. Dikkatsizlik: 16 yaşına kadar olan çocuklarda altı veya daha fazla veya 17 yaş ve üstü ergenler ve yetişkinler için beş veya daha fazla dikkatsizlik belirtisi gerekir. Dikkat eksikliği belirtileri en az 6 aydır mevcuttur ve gelişim düzeyine uygun değildir:
- Genellikle ayrıntılara dikkat etmez veya okul ödevlerinde, işte veya diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar.
- Genellikle görevlere veya oyun etkinliklerine dikkat etmekte güçlük çeker.
- Doğrudan kendisiyle konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür.
- Genellikle yönergeleri takip etmez ve okul ödevlerini, günlük işleri veya iş yerindeki görevlerini bitiremez (örn., odağını kaybeder).
- Genellikle görevleri ve etkinlikleri organize etmekte güçlük çeker.
- Uzun bir süre boyunca zihinsel çaba gerektiren görevlerden (okul ödevi veya ev ödevi gibi) sıklıkla kaçınır, hoşlanmaz veya isteksizdir.
- Genellikle görevler ve etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder (örneğin okul malzemeleri, kalemler, kitaplar, aletler, cüzdanlar, anahtarlar, evrak işleri, gözlükler, cep telefonları).
- Sıklıkla dikkati kolayca dağılır.
- Günlük aktivitelerde sıklıkla unutkandır.
2. Hiperaktivite ve Dürtüsellik: 16 yaşına kadar olan çocuklarda altı veya daha fazla hiperaktivite dürtüselliği veya 17 yaş ve üstü ergenler ve yetişkinler için beş veya daha fazla hiperaktivite dürtüselliği belirtisi gerekir. Hiperaktivite-dürtüsellik belirtileri, en az 6 aydır, kişinin gelişim düzeyine uygun olmayan ve yıkıcı olacak ölçüde mevcuttur:
- Çoğu zamana elleri ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıvranır.
- Çoğu zaman, oturmasının beklendiği durumlarda koltuktan kalkar.
- Genellikle uygun olmadığı durumlarda koşuşturur veya tırmanır (ergenler veya yetişkinler huzursuz hissetmekle sınırlı olabilir).
- Çoğu zaman sessizce oynayamaz veya boş zaman etkinliklerine katılamaz.
- Genellikle "hareket halindeyken", "bir motor tarafından sürülüyor" gibi davranır.
- Genellikle aşırı konuşur.
- Genellikle bir soru tamamlanmadan önce bir cevabı ağzından kaçırır.
- Çoğu zaman sırasını beklemekte zorlanır.
- Sıklıkla araya girer veya başkalarını araya girer (örneğin, konuşmalara veya oyunlara küsme)
Ek olarak, aşağıdaki koşulların karşılanması gerekir:
- 12 yaşından önce çeşitli dikkatsizlik veya hiperaktif-dürtüsel belirtiler mevcuttur.
- İki veya daha fazla ortamda (evde, okulda veya işte; arkadaşlar veya akrabalarla, diğer etkinliklerde olduğu gibi) çeşitli belirtiler mevcuttur.
- Belirtilerin sosyal, okul veya iş işleyişine müdahale ettiğine veya kalitesini azalttığına dair açık kanıtlar var.
- Belirtiler başka bir zihinsel bozuklukla (duygudurum bozukluğu, anksiyete bozukluğu, dissosiyatif bozukluk veya kişilik bozukluğu gibi) daha iyi açıklanamaz. Belirtiler sadece şizofreni veya başka bir psikotik bozukluğun seyri sırasında ortaya çıkmaz.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Nedenleri
DEHB, diğer yaygın tıbbi ve psikiyatrik bozukluklar (örneğin, astım, şizofreni) gibi, çoklu genlerden, kalıtsal olmayan faktörlerden ve bunların etkileşiminden etkilenir (Thapar ve ark., 2007). DEHB'nin tek bir nedeni yoktur ve bir risk faktörüne maruz kalmak mutlaka bozukluğa yol açmaz (Thapar ve ark., 2012).
DEHB ayrıca kalıtsal bir sorumluluğu diğer nörogelişimsel ve psikiyatrik problemlerle, özellikle de otizm spektrum bozukluğu, gelişimsel koordinasyon problemleri (Lichtenstein ve ark., 2010), okuma yeteneği (Paloyelis ve ark., 2010), IQ (Kuntsi ve ark., 2004), davranış ve duygudurum problemleriyle paylaşıyor gibi görünmektedir.
Klinik çalışmalar, gebelikte sigara içen annelerle yeni doğan arasında dikkat eksikliği ve hiperaktivite açısından tutarlı bir ilişki olduğunu göstermektedir (Langley ve ark., 2005).
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunda Müdahaleler
Psikoeğitim
Psikoeğitim, didaktik bilgi iletişimine, bu bozukluğa sahip kişilere ve ailelere baş etme becerileri kazandırmaya odaklanan özel bir terapötik programdır (Montoya ve ark., 2014). Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğuna sahip kişiler, ebeveyn veya okul odaklı olabilir. DEHB müdahalelerinin temel taşıdır. Araştırmalar, eğitimsel bilgilerin sağlanmasının ailesinde DEHB olan bireylere yönelik bilgi, olumlu tutum ve davranışları artırdığını ortaya koymuştur (Polanczyk ve ark., 2007). Psikoeğitim programı DEHB belirtileri, olası nedenleri, olumsuz etkileri, müdahale teknikleri ve çocuk davranış-yönetim becerileri hakkında temel bilgiler sağlar (Bai ve ark., 2015).
Davranış Yönetimi
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğuna sahip okul çağındaki çocuklar, evde, okulda ve diğer ortamlarda (örneğin, halka açık yerler, spor etkinlikleri, kamplar) ciddi akademik ve sosyal/kişilerarası bozulmaya dönüşen bir dizi dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileri sergilerler. Davranış yönetimi müdahaleleri, kendi başına DEHB belirtilerinden ziyade öncelikle işlevsel bozuklukları hedefler (Pelham ve Fabiano, 2008).
İşlevsiz ebeveynlik, genellikle davranış yönetimi müdahalelerinin önemli bir hedefidir. Özellikle, DEHB'ye sahip çocukların ebeveynleri, DEHB'ye sahip olmayan çocukların ebeveynlerine göre daha olumsuz ve etkisiz ebeveynlik (örneğin, iddialı, cezalandırıcı, tutarsız) ve daha az olumlu veya sıcak ebeveynlik sergilerler (Gerdes ve ark., 2003; Johnston ve Mash, 2001). Ek olarak aile çatışması yüksek olma eğilimindedir. Davranışsal ebeveyn eğitimi gibi davranış yönetimi müdahaleleri, çocuk davranışlarını ve aile ilişkilerini iyileştirmek ve genel aile çatışmasını azaltmak için doğrudan bu ebeveynlik tarzlarını hedefler.
Kaynaklar
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5. Bs.). American Psychiatric Publishing.
Bai, G. N., Wang, Y. F., Yang, L. ve Niu, W. Y. (2015). Effectiveness of a focused, brief psychoeducation program for parents of ADHD children: improvement of medication adherence and symptoms. Neuropsychiatric Disease and Treatment, 11, 2721-2735. https://doi.org/10.2147/NDT.S88625
Barkley, R. A., Fischer, M., Smallish, L. ve Fletcher, K. (2002). The persistence of attention-deficit/hyperactivity disorder into young adulthood as a function of reporting source and definition of disorder. Journal of Abnormal Psychology, 111(2), 279–289. https://doi.org/10.1037/0021-843X.111.2.279
Biederman, J., Faraone, S. V., Spencer, T., Wilens, T., Norman, D., Lapey, K. A., Mick, E., Lehman, B. K. ve Doyle, A. (1993). Patterns of psychiatric comorbidity, cognition, and psychosocial functioning in adults with attention deficit hyperactivity disorder. The American Journal of Psychiatry, 150(12), 1792–1798. https://doi.org/10.1176/ajp.150.12.1792
Castellanos, F. X., Lee, P. P., Sharp, W., Jeffries, N. O., Greenstein, D. K., Clasen, L. S., Blumenthal, J. D., James, R. G., Ebens, C. L., Walter, J. M., Zijdenbos, A., Evans, A. C., Giedd, J. N. ve Rapoport, J. L. (2002). Developmental trajectories of brain volume abnormalities in children and adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder. Jama, 288(14), 1740-1748. https://doi.org/10.1001/jama.288.14.1740
Faraone, S. V. ve Doyle, A. E. (2001). The nature and heritability of attention-deficit/hyperactivity disorder. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America, 10(2), 299-316.
Gerdes, A. C., Hoza, B. ve Pelham, W. E. (2003). Attention-deficit/hyperactivity disordered boys' relationships with their mothers and fathers: Child, mother, and father perceptions. Development and Psychopathology, 15(2), 363-382. https://doi.org/10.1017/S0954579403000208
Johnston, C. ve Mash, E. J. (2001). Families of children with Attention-Deficit/ Hyperactivity Disorder: Review and recommendations for future research. Clinical Child and Family Psychology Review, 4(3), 183–207. https://doi.org/10.1023/A:1017592030434
Kuntsi, J., Eley, T. C., Taylor, A., Hughes, C., Asherson, P., Caspi, A. ve Moffitt, T. E. (2004). Co‐occurrence of ADHD and low IQ has genetic origins. American Journal of Medical Genetics Part B: Neuropsychiatric Genetics, 124(1), 41-47. https://doi.org/10.1002/ajmg.b.20076
Langley, K., Rice, F., van den Bree, M. B. ve Thapar, A. (2005). Maternal smoking during pregnancy as an environmental risk factor for attention deficit hyperactivity disorder behaviour. A review. Minerva Pediatrica, 57(6), 359-371.
Lichtenstein, P., Carlström, E., Råstam, M., Gillberg, C. ve Anckarsäter, H. (2010). The genetics of autism spectrum disorders and related neuropsychiatric disorders in childhood. American Journal of Psychiatry, 167(11), 1357-1363. https://doi.org/10.1176/appi.ajp.2010.10020223.
Mannuzza, S., Klein, R. G., Bessler, A., Malloy, P. ve LaPadula, M. (1998). Adult psychiatric status of hyperactive boys grown up. The American Journal of Psychiatry, 155(4), 493–498. https://doi.org/10.1176/ajp.155.4.493
Montoya, A., Hervás, A., Fuentes, J., Cardo, E., Polavieja, P., Quintero, J. ve Tannock, R. (2014). Cluster-randomized, controlled 12-month trial to evaluate the effect of a parental psychoeducation program on medication persistence in children with attention-deficit/hyperactivity disorder. Neuropsychiatric Disease and Treatment, 10, 1081- 1092. https//doi.org/10.2147/NDT.S62487
Paloyelis, Y., Rijsdijk, F., Wood, A. C., Asherson, P. ve Kuntsi, J. (2010). The genetic association between ADHD symptoms and reading difficulties: The role of inattentiveness and IQ. Journal of Abnormal Child Psychology, 38(8), 1083–1095. https://doi.org/10.1007/s10802-010-9429-7
Pelham, W. E. ve Fabiano, G. A. (2008). Evidence-based psychosocial treatments for attention-deficit/hyperactivity disorder. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 37(1), 184–214. https://doi.org/10.1080/15374410701818681
Polanczyk, G., De Lima, M. S., Horta, B. L., Biederman, J. ve Rohde, L. A. (2007). The worldwide prevalence of ADHD: a systematic review and metaregression analysis. American Journal of Psychiatry, 164(6), 942-948. https://doi.org/10.1176/ajp.2007.164.6.942.
Seidman, L. J., Biederman, J., Weber, W., Hatch, M. ve Faraone, S. V. (1998). Neuropsychological function in adults with attention-deficit hyperactivity disorder. Biological Psychiatry, 44(4), 260–268. https://doi.org/10.1016/S0006-3223(97)00392-2
Schweitzer, J. B., Faber, T. L., Grafton, S. T., Tune, L. E., Hoffman, J. M. ve Kilts, C. D. (2000). Alterations in the functional anatomy of working memory in adult attention deficit hyperactivity disorder. American Journal of Psychiatry, 157(2), 278-280. https://doi.org/10.1176/appi.ajp.157.2.278
Smalley, S. L., McGough, J. J., Del'Homme, M., NewDelman, J., Gordon, E., Kim, T., Liu, A. ve McCracken, J. T. (2000). Familial clustering of symptoms and disruptive behaviors in multiplex families with attention-deficit/hyperactivity disorder. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 39(9), 1135–1143. https://doi.org/10.1097/00004583-200009000-00013
Thapar, A., Cooper, M., Jefferies, R. ve Stergiakouli, E. (2012). What causes attention deficit hyperactivity disorder?. Archives of Disease in Childhood, 97(3), 260-265. https://doi.org/10.1136/archdischild-2011-300482
Thapar, A., Holmes, J., Poulton, K. ve Harrington, R. (1999). Genetic basis of attention deficit and hyperactivity. British Journal of Psychiatry, 174(02), 105–111. https://doi.org/10.1192/bjp.174.2.105
Thapar, A., Langley, K., Asherson, P. ve Gill, M. (2007). Gene-Enivornment interplay in attention-deficit hyperactivity disorder and the importance of a developmental perspective. The British Journal of Psychiatry, 190(1), 1–3. https://doi.org/10.1192/bjp.bp.106.027003
Weiss, G., Hechtman, L., Milroy, T. ve Perlman, T. (1985). Psychiatric status of hyperactives as adults: A controlled prospective 15-year follow-up of 63 hyperactive children. Journal of the American Academy of Child Psychiatry, 24(2), 211–220. https://doi.org/10.1016/S0002-7138(09)60450-7
Wilens, T. E., Faraone, S. V. ve Biederman, J. (2004). Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in Adults. JAMA: Journal of the American Medical Association, 292(5), 619–623. https://doi.org/10.1001/jama.292.5.619