Güzel Olan Her Şeyi Takdir Etme
Güzelliğin takdir edilmesi, çağlar boyunca insanlığın gelişmesinde özellikle önemli bir rol oynamış ve birçok bilim adamı tarafından farklı şekillerde tanımlanmıştır. Günümüz estetik teorisinin önemli isimlerinden biri olan Danto, Güzelliğin Kötüye Kullanılması adlı kitabında güzelliği şu şekilde tanımlar; “Güzellik, sanat için bir seçenektir ve gerekli bir koşul değildir. Ama yaşam için bir seçenek değil. Yaşamak istediğimiz gibi yaşamak için gerekli bir koşuldur. Bu nedenle güzellik, yücenin/görkemin de içinde bulunduğu diğer estetik niteliklerden farklı olarak bir değerdir.” (Danto, 2003). Batı kanonunda yer alan üç temel değer; hakikat, güzellik ve iyi’dir. Batı Kanonu, batı medeniyetinin oluşumunda büyük önem taşıyan eserlerin bütününe verilen addır. Önemli varoluşçu psikologlardan biri olan Rollo May, Platonik felsefede güzelliği, hakikat veya iyi'den daha önemli olarak yorumlar: "Platon, güzellik, hakikat ve iyiliğin büyük üçlemesini ele aldığında, güzelliği en üste yerleştirir, çünkü güzellik uyumdur ve doğruluk ya da iyiliğin uyumlu olup olmadığı, bütünlüklerinden anlaşılır." Güzellik, Doğu'daki felsefe için de çok önemlidir: Konfüçyüs, “güzelliği ve iyiliği bütünleştirme, güzellikten iyiliği yetiştirme” fikrini vurgular (Ames, 2010).
Araştırmacılar güzelliğin takdiri üzerine birçok araştırmada bulunarak 4 temel güzellik türü öne sürer; doğal güzellik, sanatsal güzellik, ahlaki güzellik ve güzel fikirler.
Doğal Güzellik: Doğada insan eli değmeden oluşan ve gezilip görülebilecek özelliği olan yerlere doğal güzellik, doğal varlık denir. Doğal güzelliklerle iç içe olmak insan gelişimini etkiler. Son 10 yıldır yapılan yoğun çalışmalar, doğada ve yeşil alanlarda zaman geçirmenin insanın psikolojik olarak iyi hissetmesinde yardımcı olduğunu göstermiştir (Howell ve Passmore, 2013). Yapılan bir diğer araştırma ise, doğal güzellik uyarılımı yüksek olan insanların, doğal güzellik uyarılımı yüksek olmayan insanlara göre hayattan daha fazla memnuniyet/zevk aldıklarını göstermiştir (Zhang ve ark., 2014).
Sanatsal Güzellik: Sanatsal güzellikle meşgul olmak, açık fikirli olmakla yüksek oranda ilişkilidir. Gerçeğe açık olmak, bilim camiası tarafından ödüllendirilen bir niteliktir. Sanatsal güzelliği takdir etmek, evrenselcilik, yardımseverlik ve maneviyat dahil olmak üzere birçok önemli değerle önemli ölçüde ilişkilidir. Sanatsal güzellikle uğraşanlar topluluklarıyla özdeşleşirler; tüm insanlıkla güçlü bir şekilde özdeşleşirler ve herkes için güçlü bir agapik (koşulsuz, şartsız, fedakar, özverili, bencillikten uzak bir aşk/sevgi) sevgiye sahip olma eğilimindedirler. Ayrıca doğaya daha bağlı hissederler (Diessner ve ark., 2013).
Ahlaki Güzellik: Ahlaki yükselme, ahlaki güzellik eylemlerine tanık olmaya verilen duygusal tepki olarak tanımlanır. Araştırmalar, yükselmenin göğüste hoş bir sıcaklık, yükselme, hareket etme ve insanlık hakkında iyimser hissetmeyi beraberinde getirdiğini bulmuştur. Yükseklik, ahlaki eylem eğilimlerinin yanı sıra başkalarıyla yakınlığı da motive eder. Ahlaki güzellikle meşgul olanlar, yükselmenin ahlaki duygusuna çok daha duyarlıdır (Pohling ve Diessner, 2016).
Güzel Fikirler: Pohling ve arkadaşları tarafından yakın zamanda yapılan bir araştırma, felsefe öğrencilerinin güzel fikirlerle bağlılık özelliğinde psikoloji öğrencilerinden daha yüksek puan aldığını göstermiştir. Bu özelliği yüksek olan bireyler, güzel fikirler buldukları fikirleri daha derinlemesine araştıran üniversite kurslarına ilgi duyabilirler veya felsefe dersleri alan öğrenciler derin fikirlerde güzelliği bulmayı öğrenirler (Pohling ve ark., 2017).
Estetik filozofları güzelliğin takdir edilmesine birçok farklı çerçeveden yaklaşır ve çeşitli güzellik algısının var olduğundan bahsederler. Onlar için, güzellik, yaşamı yaşamaya değer kılar: Doğanın tüm görsel (ve işitsel) güzelliği, güzel sanatın tüm görsel ve müziksel eserleri ve insan erdemlerinin gösterdiği tüm ahlaki güzellikler. Bu güzelliklerin yanı sıra, filozoflar seneler boyunca “Koku alma veya tat alma deneyimleri güzel olarak kavramsallaştırılabilir mi?” sorusuna yanıt arayarak, görsel ve işitsel uyaranların güzel olarak kabul edilebileceği konusunda evrensel bir fikre varırlar (Diessner ve ark., 2021). Bunun üzerine yapılan bir çalışmada, katılımcılar 30 saniye boyunca bir pamuğa uygulanan Joy parfümünü kokladılar ve hemen estetik duyguları ölçen bir ölçek olan AESTHEMOS'u tamamladılar (Schindler ve ark., 2017). Sonuçlar daha güçlü prototipik (güzellik ve hoşlanma hissi, büyülenme, hareket etme ve huşu), hoşa giden (sevinç, mizah, canlılık, enerji ve rahatlama) ve epistemik (sürpriz, ilgi, entelektüel meydan okuma ve içgörü) estetik duyguları gösterdi. Sonuç olarak, katılımcıların %36'sında, kokusal bir uyarıcı olan parfümün, birtakım güzellik duygusunu uyandırdığını ortaya çıkardı (Diessner ve ark., 2021).
Doğal güzellik, sanatsal güzellik, ahlaki güzellik ve güzel fikirleri içeren güzelliği takdir etme özelliği, çok çeşitli güzellik uyaranlarına karşı duyarlılığı gösteren kişiliğin kalıcı/sürekli olan ve bağlamlar arası bir yönü olarak tanımlanır (Pohling ve ark., 2019). Güzelliği takdir etme özelliği birçok bilişsel, duygusal ve davranışsal değişkenle ilişkilidir. Pozitif psikolojinin, güçlü karakter özellikleri (erdemli özellikler) çerçevesine dayanarak, tanımlanan 24 karakter gücünden, yalnızca güzelliği takdir etme özelliği ve öğrenme sevgisi, depresyon ve kaygıdan kurtulmanın öngörüsüdür (Peterson ve ark., 2006). Bilim insanları güzelliği takdir etme üzerine ufuk açıcı bir çalışmada, güzelliği takdir etmenin, minnettarlık ve yüksek maneviyat gibi iki özellik ile pozitif bir şekilde ilişkili olduğunu, fakat materyalizm ile negatif olarak ilişkili olduğunu bulmuşlardır (Haidt ve Keltner, 2004).
Doğal güzelliği takdir etme özelliği, sosyal, duygusal ve psikolojik refaha ve ayrıca yaşamın anlamına katkıda bulunur (Capaldi ve ark., 2017). Aynı zamanda daha yüksek düzeyde toplum yanlısı davranış, daha fazla yaşam doyumu, empati, uyumluluk ve benlik saygısı ile ilişkilidir (Zhang ve ark., 2014). Sanatsal güzelliği takdir etme özelliği, bilimsel yöntemdeki öneminden dolayı bilim insanları tarafından ödüllendirilen bir kalite olan açık fikirlilikle oldukça ilişkilidir (Zabihian ve Diessner, 2016). Aynı zamanda evrensel bir değer olan, tüm dünyayla özdeşleşme ve tüm insanlığı sevme değerleriyle de ilgilidir (Diessner ve ark., 2013). Ahlaki güzelliği takdir etme özelliği, ahlaki kimlik, bağışlama ve ahlaki yükselme duygusuna karşı duyarlılık düzeyleri ile ilişkiliyken, güzel fikirlerin takdir edilmesi, siyasi katılımın veya bilimsel ilerlemenin bir öngörüsüdür (Pohling ve Diessner, 2016).
Bilim insanları yalnızca bu dört güzellik algısı üzerine odaklanmamış, aynı zamanda güzel olan bir şey algılandığı sırada beyinde oluşan etkileşimlere, hangi beyin ağlarının ve bölgelerinin aktif olduğu üzerine de çalışmalar yapmışlardır. Güzelliğin takdir edilmesiyle ilgili beyin ağlarına “nöroestetik” denir (Cela-Conde ve Ayala, 2014). Kawabata ve Zeki, çirkin uyaranlara kıyasla güzel için orta orbitofrontal kortekste ve ayrıca güzel ve nötr uyaranlarda ön singulat girusta aktivite tanımladılar (Kawabata ve Zeki, 2004). Buna karşılık, Cela-Conde ve arkadaşları, sol prefrontal dorsolateral kortekste güzel uyaranlara yönelik artan aktivite buldular (Cela-Conde ve ark., 2004). Sonuç olarak, o zamandan beri, ilgili birçok araştırma yayınlandı. Katılımcılara sorulan farklı bilişsel görevler nedeniyle ve katılımcıların kendi kişisel güzellik tanımlamaları neticesinde, estetik beğeni oluştuğunda beynin büyük bir bölümünün aktive olduğu tespit edilmiştir (Cela-Conde ve Ayala, 2014).
Proyer ve arkadaşları çevrimiçi ve kendi kendine uygulanan Pozitif Psikolojinin bir ölçüm müdahalesi aracılığı ile güzelliğin ve mükemmelliğin takdir edilmesi maddesinin, refahı arttırmadaki ve depresyon belirtilerini iyileştirmedeki etkileri üzerinde durmuşlardır. Yapılan bu çalışma, insan davranışında (ahlaki açıdan olumlu değer verilen davranış), doğada ve/veya çevrede ve estetikte (genel olarak güzel şeyler) güzelliğin takdir edilmesini hedefleyen bir müdahalenin, refahı artırmada etkili olduğunu ve depresyon belirtilerinde azalma sağladığına dair bulgular sunmaktadır (Proyer ve ark., 2016).
Pozitif psikoloji, insanlarda neyin en iyi olduğunu bilimsel olarak araştırmayı amaçlar ve zayıf yönlerden veya eksikliklerden ziyade güçlü yönlere odaklanır. Araştırmalar, pozitif psikolojik işlevsellik ile ilgili pozitif müdahalelerin ve değişkenlerin, öznel ve fiziksel refahı artırmada oldukça etkili olduğunu göstermektedir (Seligman ve Csikszentmihalyi, 2000). Peterson ve Seligman, karakter güçlerinin memnuniyet verici olduğunu ve “iyi yaşama” katkıda bulunduğunu savunurlar (Peterson ve Seligman, 2004). Bunun üzerine yapılan bir çalışma, güçlü yönlerin geçmiş, şimdiki ve gelecekteki yaşam doyumuyla ilişkisini incelemektedir. Araştırma öncelikle merak, umut, şükran, sevgi ve zevkin güçlü yönlerinin yaşam doyumuna katkıda bulunduğunu göstermektedir. Güzelliğin ve mükemmelliğin takdir edilmesi, genç katılımcılara göre yaşlılarda geçmiş yaşam doyumuna daha fazla katkıda bulunur (Proyer ve ark., 2011).
Sonuç olarak, güzelliğin takdir edilmesi çağlar boyunca hem filozoflar tarafından hem de yaşam içerisinde insanlar tarafından çeşitli şekillerde ele alınan bir olgudur. Filozoflar için sanatta var olması veya olmaması bir değer kaybettirmezken, yaşam içerisinde ise yaşamı etkilediği için mutlaka olması gereken bir koşuldur. Batı’da ki en önemli eserlere bakıldığında, bu eserlerde güzellik, hakikat ve iyi kavramlarının temel alındığı görülür. Filozoflar ve psikologlar güzelliğin takdir edilmesi üzerine farklı tanımlamalarda bulunur. Rollo May güzelliği diğer iki kavramdan daha önemli bulurken; Platon güzelliği bir uyum olarak görür ve doğruluk ve iyiliğin bu uyum sonucunda ortaya çıktığını savunur. Aynı zamanda, Konfüçyüs ise güzellik ve iyiliği birbirini etkileyen iki önemli olgu olarak tanımlar. Doğal güzellik, sanatsal güzellik, ahlaki güzellik ve güzel fikirler ele alınan 4 temel güzellik çeşididir. Doğal güzellik, katkı maddesi olmadan kendi halinde olan güzelliğe denir. Kendiliğinden büyümesi ve gelişmesi sonucunda ortaya çıkan güzelliktir. Sanatta güzellik, eserin ifadesindeki güzelliktir. Daha değişik bir ifade ile söylersek; sanatta, "neyin" yapıldığı değil, "nasıl" yapıldığı önemlidir. Ahlaki güzellik, kişilerin benimsediği, iyi, güzel, hoş davranış biçimleri ve huyları olarak tanımlanır. Güzel fikirler ise, insanın güzellikteki derinliği bulabilmesi ve derince yorumlayabilmesi olarak tanımlanır. Bu 4 temel güzellik kavramının yanı sıra görsel ve işitsel unsurlarda güzellik olgusunun oluşmasını tetikler. Bunun üzerine yapılan bir çalışma bir parfümü koklamanın bile insanlarda büyülenme, canlılık, enerji, içgörü, güzellik ve hoşlanma gibi farklı güzellik duyguları ortaya çıkarttığını gösterir. Güzelliğin takdir edilmesi farklı bilişsel, duygusal ve davranışsal olguların birlikte harekete geçmesiyle oluşur. Aynı zamanda, depresyon ve kaygıdan kurtulmada önemli bir etken, minnettarlık ve maneviyat ile de güçlü bir ilişkiye sahiptir. Araştırmacılar güzel olan bir şey takdir edilirken farklı beyin bölgelerinin aktif olduğunu ve bu farklılığın nedeninin insanların kendi güzellik tanımlamalarına bağlı olarak oluştuğunu vurgularlar. İnsanların zayıf yönlerindense güçlü yönlerini temel alan Pozitif Psikolojiye göre, güzelliğin ve mükemmelliğin takdir edilmesi, yaşlılardaki geçmiş yaşam doyumunu önemli bir şekilde etkiler.
Kaynakça
Ames, R. T. (2010). The analects of confucius: A philosophical translation. Ballantine Books.
Capaldi, C. A., Passmore, H. A., Ishii, R., Chistopolskaya, K. A., Vowinckel, J., Nikolaev, E. I. ve Semikin, G. I. (2017). Engaging with natural beauty may be related to well-being because it connects people to nature: Evidence from three cultures. Ecopsychology, 9(4), 199–211. https://doi.org/10.1089/eco.2017.0008
Cela-Conde, C. J. ve Ayala, F. J. (2014). Brain keys in the appreciation of beauty: A tale of two worlds. Rendiconti Lincei, 25(3), 277-284. https://doi.org/10.1007/s12210-014-0299-8
Cela-Conde, C. J., Marty, G., Maestú, F., Ortiz, T., Munar, E., Fernández, A. ve Quesney, F. (2004). Activation of the prefrontal cortex in the human visual aesthetic perception. Proceedings of the National Academy of Sciences, 101(16), 6321-6325. https://doi.org/10.1073/pnas.0401427101
Danto, A. C. (2003). The abuse of beauty: Aesthetics and the concept of art. Open Court Publishing.
Diessner, R., Genthôs, R., Arthur, K., Adkins, B. ve Pohling, R. (2021). Olfactory and gustatory beauty: Aesthetic emotions and trait appreciation of beauty. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts, 15(1), 38–50. https://doi.org/10.1037/aca0000262
Diessner, R., Iyer, R., Smith, M. ve Haidt, J. (2013). Who engages with moral beauty? Journal of Moral Education, 42(2), 139-163. https://doi.org/10.1080/03057240.2013.785-941
Haidt, J. ve Keltner, D. (2004). Appreciation of beauty and excellence. C. Peterson ve M. E. P. Seligman (Ed.), Character Strengths and Virtues. (s. 537-551) içinde. American Psychological Association.
Howell, A. J. ve Passmore, H. A. (2013). The nature of happiness: Nature affiliation and mental well-being. C. L. M. Keyes (Ed.), Mental well-being: International contributions to the study of positive mental health (s. 231-257) içinde. Springer.
In C. Peterson ve M. E. P. Seligman (Ed.), Character strengths and virtues. A handbook of classification (s.537–552) içinde. Oxford University Press.
Kawabata, H. ve Zeki, S. (2004). Neural correlates of beauty. Journal of neurophysiology, 91(4), 1699-1705. https://doi.org/10.1152/jn.00696.2003
Peterson, C., Park N. ve Seligman, M. E. P. (2006). Greater strengths of character and recovery from illness. Journal of Positive Psychology, 1(1), 17–26. https://org/10.1080/17439760500372739
Peterson, C. ve Seligman, M. E. P. (2004). Character strengths and virtues: A handbook and classification. American Psychological Association: Oxford University Press.
Proyer, R. T., Gander, F., Wellenzohn, S. ve Ruch, W. (2016). Nine beautiful things: A self-administered online positive psychology intervention on the beauty in nature, arts, and behaviors increases happiness and ameliorates depressive symptoms. Personality and Individual Differences, 94(1), 189-193. https://doi.org/10.1016/j.paid.2016.01.028
Proyer, R. T., Gander, F., Wyss, T. ve Ruch, W. (2011). The relation of character strengths to past, present, and future life satisfaction among German‐speaking women. Applied Psychology: Health and Well‐Being, 3(3), 370-384. https://doi.org/10.1111/j.1758-0854.2011.01060.x
Pohling, R. ve Diessner, R. (2016). Moral elevation and moral beauty: A review of the empirical literature. Review of General Psychology, 20(4), 412-425. https://doi.org/10.1037/gpr0000089
Pohling, R., Diessner, R., Woodward, D. ve Stacy, S. (2017). The reliability and validity of the engagement with beauty scale revised (EBS-R). Manuscript in preparation
Pohling, R., Diessner, R., Iyer, R., Stacy, S., Woodward, D. ve Ströbel, A. (2019). Reliability, validity, and measurement invariance of the engagement with beauty scale revised (EBS-R). Manuscript in preparation.
Schindler, I., Hosoya, G., Menninghaus, W., Beermann, U., Wagner, V., Eid, M. ve Scherer, K. R. (2017). Measuring aesthetic emotions: A review of the literature and a new assessment tool. PLOS ONE, 12(6): e0178899. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0178899
Seligman, M. E. P. ve Csikszentmihalyi, M. (2000). Positive psychology: An introduction. American Psychologist, 55(1), 5–14. http://dx.doi.org/10.1037/0003-066X.55.1.5
Zabihian, S. ve Diessner, R. (2016). Engagement with beauty and levels of happiness among artists in the U. K. Global Journal of Human-Social Science: Arts & Humanities, 16(4), 1–9.
Zhang, J. W., Howell, R. T. ve Iyer, R. (2014). Engagement with natural beauty moderates the positive relation between connectedness with nature and psychological well-being. Journal of Environmental Psychology, 38, 55-63. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2013.12.013