Alışveriş Bağımlılığı
Alışveriş bağımlılığı önemli ölçüde bozulmaya, sosyal ve/veya mesleki işlevselliğe müdahaleye neden olan ve genellikle yasal veya finansal sorunlara yol açan aşırı alışverişle sonuçlanan dürtüler ve zorlayıcı davranışlarla karakterizedir (McElroy ve ark., 1994). Alışveriş bağımlılığının toplumda görülme oranı son yirmi yılda önemli ölçüde artmıştır ve araştırmacılardan giderek daha fazla ilgi görmeye başlamıştır. Alışveriş bağımlılığının kategorilendirilmemiş olmasıyla birlikte DSM-5 ya da ICD-10 gibi bozukluk sınıflandırma sistemlerine de dahil edilmemiştir (Tavares ve ark., 2008). Kimi araştırmacılar alışveriş bağımlılığını, alkol ve madde bağımlığı gibi olan bir bağımlılık bozukluğu olduğunu düşünürken (Glatt ve Cook, 1987), diğer araştırmacılar bunun obsesif kompülsif bozukluğun ya da duygudurum bozukluğunun bir uzantısı olduğunu düşünmektedirler (Hollander ve ark., 1996; Lejoyeux ve ark., 1996).
Klinik araştırmalar alışveriş bağımlılığına sahip bireylerin %80-%94’ünün kadın olduğunu (Christenson ve ark., 1994; Schlosser ve ark., 1994) göstermektedir. Alışveriş bağımlılığının başlangıcının ergenliğin sonları ve 20’li yaşların başlarında olduğu rapor edilmiştir ve bu durumun aileden özgürleşme ve kredi kartı kullanmaya başlama ile ilgili olabileceği düşünülmüştür (Black, 2001). Bu nedenle genç yetişkinlikte kredi kartı kullanmaya başlayan ve alışveriş bağımlılığına sahip kişilerin yetişkinlik hayatlarına yüklü miktarda bir borçla başlayabileceği söylenebilir (Tavares ve ark., 2008).
McElroy ve arkadaşları (1994), alışveriş bağımlılığı için standart bir kriter tablosu geliştirmişlerdir. Bu tablo bireylerin satın alma güdülerine karşı koyamamaları, satın alma davranışı ile uyumsuz zihinsel meşguliyet ve bununla süregelen bozulmalardan bahsetmektedir. Bu kriterlere gör, davranışın gerçekleşmesinde mani ve hipomani durumları hariç bırakılmaktadır. McElroy ve arkadaşlarına (1994) göre alışveriş bağımlılığı kriterleri şunlardır:
A. Satın alma ve alışveriş ile uyumsuz zihinsel meşguliyet ya da uyumsuz satın alma veya alışveriş davranışı ya da güdüleri aşağıdakilerden en az bir tanesi ile karşılanmaktadır:
1. Sık sık görülen satın alma ile ya da satın alma güdüsüyle ilgili karşı koyulamayan, müdahaleci ya da anlamsız zihinsel meşguliyetler,
2. Maddi olarak gücü yetmeyeceği kadar sıklıkla satın alma yapmak, ihtiyaç bulunmayan eşyaları sıklıkla satın alma ya da niyetlenenden daha uzun sürelerde alışveriş yapmak,
B. Belirgin strese yol açan, zaman alıcı olan, sosyal veya mesleki işlevselliğe müdahale eden ya da finansal problemlere yol açan (örn., borç ya da iflas) satın alma ile ilgili zihinsel meşguliyetler, güdüler ya da davranışlar,
C. Hipomani ya da mani durumlarında özellikle ortaya çıkmayan aşırı satın alma ya da alışveriş yapma davranışı.
Bleuler (1924) alışveriş bağımlılığının ana özelliğinin dürtüsellik olduğunu belirtmektedir. Bu kişiler bu davranışlarına engel olamamakta hatta kişinin eğitim seviyesi ile dahi uyuşmayan bir halde kendini göstermektedir. Bu kişiler farklı bir şekilde düşünememekte, davranışlarının sonuçlarına karşı kayıtsız kalmakta ve bu davranışlarını bırakma olasılıklarını görememe gibi bir düşünce yapısına sahiptirler. Bu davranışı gerçekleştirirken kişiler kendilerini dürtüsel olarak görmezler ve bu davranışlarının doğal olduğu sanrısıyla hareket ederler. Faber ve O’Guinn (1992) alışveriş bağımlılığını kronik ve tekrarlayan; durdurulması zor olan ve zararlı sonuçlara yol açan bir davranış olarak tanımlamıştır. Aynı zamanda bu davranışın olumsuz olaylar ve duygulara yanıt olarak gerçekleştiğini söylemiştir.
Normal ile kontrolsüz satın alma arasındaki ayrımı belirlemek önemlidir. Buradaki fark harcanan para miktarı ya da gelir düzeyi değil, bu zihinsel meşguliyetin ne kadar büyük olduğu, kişisel stres seviyesi ve olumsuz sonuçların gelişmesidir. Birçok insan zaman zaman özel günlerde (örn., doğum günleri, bayramlar) alışveriş çılgınlığına girebilir fakat dönemsel olarak fazla harcamalar yapmak alışveriş bağımlılığının varlığına dair kanıt oluşturmaz (Tavares ve ark., 2008).
Alışveriş bağımlılığındaki davranışsal ve klinik dışavurumlar hakkında şunlardan bahsedilebilir:
Birçok alışveriş bağımlısı, davranışlarını tekrarlayan, alışverişle ilgili müdahaleci düşüncelere sahip, direnmeye çalıştıkları, genellikle pek başarılı olamamış olarak tanımlar (Bernik ve ark., 1996; Christenson ve ark., 1994). Alışveriş bağımlılığının karmaşık doğasına dair Nataraajan ve Goff (1991) iki bağımsız durum sunmuştur: satın alma itkisi ya da isteği ve satın almaya karşı kontrol sağlama. Bu şemada alışveriş bağımlılığı yüksek itki ve düşük kontrol ile ortaya çıkmaktadır. Bu gözlemler, klinik raporlarda belirtilen ve alışveriş bağımlılarının satın alma ve harcama yapmaya dair zihinsel meşguliyetleri ve bu güdüleri karşısında düşük kontrole sahip olmalarıyla örtüşmektedir. Bu kişiler tipik olarak her hafta, birçok saatlerini bu alışveriş davranışları ile harcarlar (Christenson ve ark., 1994; Schlosser ve ark., 1994). Alışveriş yapanlar genellikle yeni giyim tarzlarına ve ürünlere duydukları yoğun ilgiyle tutarlı olarak harika bir moda anlayışı sergilerler.
Alışveriş bağımlılığına sahip bireyler, ancak bir satın alma davranışını tamamladıklarında hafifleyecek olan yükselen bir kaygıdan bahsederler (Christenson ve ark., 1994). Gerçek alışveriş deneyimi bu kişiler için oldukça yoğun tarif edilir ve hatta kimisi için bu, cinsel bir hissiyat gibi anlatılır (Schlosser ve ark., 1994). Satın alma ile biten bir davranış genellikle kişinin kendisinden mahcup olma ya da hayal kırıklığına uğrama hissi ile devam eder. Satın alınan eşyalar bir dolapta ya da çatı katında saklanabilir ve kullanılmayabilir veya mağazaya geri iade edilebilir.
Alışveriş deneyimi genellikle tek başına yapılır ve alınan eşyalar kişinin kendisi için alınmıştır. Alışveriş bağımlıları kimi zaman partnerleri, eşleri, çocukları ya da arkadaşları için de yüklü harcamalar yapabilir. Bu davranışlar, lüks alışveriş merkezlerinden konsinye mağazalarına veya garaj satışlarına kadar herhangi bir alışveriş mekânında ortaya çıkabilir. İnternet ve katalog alışverişi de alışveriş bağımlıları arasında popülerdir (Schlosser ve ark., 1994).
Giyim, ayakkabı, mücevher ve makyaj alışveriş bağımlıları tarafından satın alınan favori ürünlerdir; bazı bireyler, çekiciliğine göre veya bir pazarlık olduğu için bir ürünü satın alabilirler. Satın alınan nesnelerin duygusal önemine bakıldığında, kendi başlarına büyük veya pahalı olmasalar da bu öğelerin kişisel ve sosyal kimlik ihtiyaçlarına hitap ettiği gözlemlenebilmektedir (Dittmar ve ark., 1996; Schlosser ve ark., 1994). Yine de bu açıklama her alışveriş bağımlısı olan birey için geçerli değildir.
Kompülsif alışveriş davranışı bütün bir yıl boyunca devam eder fakat kimi danışanlar bu harcamaların ‘‘tıkanmalarda’’ olduğunu belirtmektedir. Miltenberger ve arkadaşları (2004) öfke, kaygı, sıkılganlık ve öz eleştirel düşünceler gibi olumsuz duyguların alışveriş bağımlılığına sahip kimi kişilerde tıkanmalara sebebiyet vereceğini ve bununla birlikte coşku ve rahatlama gibi olumlu duyguların ise alışveriş davranışının sonucu olduğunu belirtmiştir. Lejoyeux ve arkadaşları (1996), kimi kişiler için, tıpkı bulimiyadaki gibi, kontrol edilemez satın almanın depresif hisleri telafi etme mekanizması olarak kullanılabiliyor olacağını belirtmiştir. Faber ve O'Guinn(1992), alışveriş davranışının, düşük özgüvene sahip insanlar için bir tanınma ve kabul duygusu sağlayabileceğini ancak günlük angaryalarından bir kaçış sağlarken öfke veya saldırganlık göstermelerine neden olduğunda sorunlu hale gelebileceğini belirtmiştir.
Alışveriş bağımlılığının duygudurum ve kaygı bozuklukları, madde kullanımı bozuklukları ve yeme bozuklukları ile görülebileceği belirtilmiştir (Black, 2001; Christenson ve ark., 1994; Schlosser ve ark., 1994). Frost ve arkadaşları (1998) kontrolden çıkmış olan alışveriş yapma davranışının obsesif kompülsif bireylerdeki biriktiricilik davranışı ile görülebileceğini belirtmiştir. Bununla birlikte, patolojik kumarcılardaki bahis oynama davranışına benzer olarak alışveriş bağımlılarında satın alma davranışına karşı çıkmanın bir bahsi kaybetme hissine yol açtığı düşünülmektedir. Bu his, biriktiricilik bozukluğundaki potansiyel olarak değerli bir şeyi kaybetme korkusu ile benzemektedir.
Alışveriş bağımlılığı ile diğer dürtü kontrol bozukluklarının ilişkileri de araştırılmıştır. Buna göre, deri yolma, tıkanırcasına yeme ve diğer dürtü kontrol bozuklukları ile alışveriş bağımlılığı arasında önemli düzeyde eş zamanlılık bulunmuştur (Christenson ve ark., 1994; Schlosser ve ark., 1994).
Alışveriş bağımlılığında kişilik bozuklukları da ortak olarak görülebilmektedir. Black ve arkadaşları (1998), alışveriş bağımlılarında borderline, antisosyal ve narsistik kişilik bozukluklarının en sık görüldüğünü ortaya koymuştur.
Black (2001), alışveriş bağımlılığının ortaya çıkmasında sosyokültürel mekanizmalar hakkında, bu davranışın en çok gelişmiş ülkelerde görüldüğünü ve bu bağımlılığın görülmesine neden olan ana faktörler arasında pazara yönelik ekonomi, ürün çeşitlerinin bulunma durumu, harcanabilir gelir ve önemli ölçüde boş zamana sahip olmayı saymıştır. Alışveriş bağımlılığının genetik yatkınlığını ortaya çıkarmak için yapılan araştırmalar kısıtlı olmakla birlikte, genel popülasyonla karşılaştırıldığında, alışveriş bağımlılığına sahip kişilerin yakınlarında da aynı davranışın bulunma oranı daha yüksektir (Black ve ark., 1998; McElroy ve ark., 1994).
Alışveriş bağımlılığına klinik yaklaşımlar arasında bir standart belirlenmemiş olup erken yaşam deneyimlerini ele alan psikanalitik yaklaşım ve maruz bırakma ile yanıt önleme müdahalelerini içeren bireysel ya da grup terapisi şeklinde bilişsel-davranışsal modeller önerilmektedir. Bunlarla birlikte, psikofarmakolojik müdahaleler de bu bağımlılıkta kullanılabilmektedir (Tavares ve ark., 2008).
Alışveriş Bağımlılığına Dair Kitap/Dizi/Film/Belgesel Önerileri
Kaynakça
Bernik, M.A., Akerman, D., Amaral, J.A. ve Braun, R.C. (1996). Cue exposure in compulsive buying. The Journal of Clinical Psychiatry, 57(2), 90.
Black, D.W. (2001). Compulsive buying disorder: definition, assessment, epidemiology and clinical management. CNS Drugs, 15(1), 17-27. https://doi.org/10.2165/00023210-200115010-00003.
Black, D.W., Repertinger, S., Gaffney, G.R. ve Gabel, J. (1998). Family history and psychiatric comorbidity in persons with compulsive buying: preliminary findings. The American Journal of Psychiatry, 155(7), 960-963. https://doi.org/10.1176/ajp.155.7.960.
Bleuler, E. (1924). Textbook of Psychiatry. McMillan
Christenson, G.A., Faber, R.J., de Zwaan, M., Raymond, N.C., Specker, S.M., Ekern, M.D., Mackenzie, T.B., Crosby, R.D., Crow, S.J. ve Eckert, E.D. (1994). Compulsive buying: descriptive characteristics and Psychiatric comorbidity. The Journal of Clinical Psychiatry, 55(1), 5-11.
Dittmar, H., Beattie, J. ve Friese, S. (1996). Objects, decision considerations and self-image in men’s and women’s impulse purchases. Acta Psychologica (Amst), 93(1-3), 187-206. https://doi.org/10.1016/0001-6918(96)00019-4
Faber, R. ve O'Guinn, T. (1992). A clinical screener for compulsive buying. Journal of Consumer Research, 19(3), 459-469. https://doi.org/10.1086/209315
Frost, R.O., Kim, H.J., Morris, C., Bloss, C., Murray-Close, M. ve Steketee G. (1998). Hoarding, compulsive buying and reasons for saving. Behavior Research and Therapy, 36(7-8), 657-664. https://doi.org/10.1016/s0005-7967(98)00056-4
Glatt, M.M. ve Cook, C.C. (1987). Pathological spending as a form of psychological dependence. British Journal of Addiction, 82(11), 1257-1258. https://doi.org/10.1111/j.1360-0443.1987.tb00424.x
Hollander, E., Kwon, J.H., Stein, D.J., Broatch, J., Rowland, C.T. ve Himelein, C.A. (1996). Obsessive-compulsive and spectrum disorders: overview and quality of life issues. The Journal of Clinical Psychiatry, 57(8), 3-6.
Lejoyeux, M., Ades, J., Tassain, V. ve Solomon, J. (1996). Phenomenology and psychopathology of uncontrolled buying.The American Journal of Psychiatry, 153(12), 1524-1529. https://doi.org/10.1176/ajp.153.12.1524
McElroy, S.L., Keck, P.E., Pope, H.G., Smith, J.M. ve Strakowski SM. (1994). Compulsive buying: a report of 20 cases. The Journal of Clinical Psychiatry, 55(6), 242-248.
Miltenberger, R.G., Redlin, J., Crosby, R., Stickney, M., Mitchell, J., Wonderlich, S., Faber, R. ve Smyth, J. (2003). Direct and retrospective assessment of factors contributing to compulsive buying. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 34(1), 1-9. https://doi.org/10.1016/s0005-7916(03)00002-8
Nataraajan, R. ve Goff, B.G. (1991). Compulsive buying: toward a reconceptualization. Journal of Social Behavior and Personality, 6(6), 307-328.
Schlosser, S., Black, D.W., Repertinger, S. ve Freet, D. (1994). Compulsive buying. Demography, phenomenology, and comorbidity in 46 subjects. General Hospital Psychiatry, 16(3), 205-212. https://doi.org/10.1016/0163-8343(94)90103-1
Tavares, H., Lobo, D. S. S., Fuentes, D. ve Black, D.W. (2008). Compulsive buying disorder: a review and a case vignette. Revista Brasileira de Psiquiatria, 30(1), 16-23. https://doi.org/10.1590/s1516-44462008005000002