Yaratıcılık ve Özgünlük
Yaratıcılık yeni icatlar, fikirler, nesneler veya sanatsal performanslar üretebilme kapasitesidir. Genellikle yeni veya özgün olan bir şey olarak düşünülür fakat her gün doğan güneş de aynı zamanda yenidir. Bu nedenle yaratıcılık daha çok var olan materyalin veya fikrin yeni bir form verilerek veya düzeltilerek farklı bir yeniliğe veya özgünlüğe kavuşturulmasıdır (Clarkson, 1993). Yaratıcılık konusunda önemli isimlerden biri olan Carl Rogers yaratıcılık sürecini şu şekilde tanımlar; Yaratıcılık birey olarak insanın benzersiz oluşuyken; materyal, olay veya yaşam koşulları olarak yeni bir eylemin ortaya çıkışıdır (Rogers, 1995). Yaratıcılık karmaşık ve çok yönlü bir kavramdır ve günümüzde hala yaratıcılık sürecinin altında yatan sinirsel mekanizmalara bir sonuç bulunamamıştır (Dietrich, 2019). Belirli testler yapılarak “zeka nedir” sorusuna cevap bulunabilirken yaratıcılık için böyle bir test yoktur ve bu da “yaratıcılık nedir” sorusunun “zeka nedir” sorusundan ne kadar zor olduğunu gösterir niteliktedir (Clarkson, 1993).
Tarihsel olarak yaratıcılığın alt türlerini açıklayan birçok yaklaşım vardır ve bunlardan en etkilisi farklı düşünmedir. Farklı düşünme, açık uçlu bir soruna birden çok çözüm üretebilme yetisidir (Guilford, 1950, 1967). Farklı düşünmenin zıttı olan yaratıcılığın diğer bir yaklaşımı ise ortak düşünmedir. Ortak düşünme ise belirli bir soruna en uygun çözümü bulabilme yetisidir (Dietrich ve Haider, 2015). Farklı düşünme ve ortak düşünme hem yaratıcı düşünmeye hem de yaratıcı olmayan düşünceye yol açabilir, fakat farklı düşünme birçok farklı zihinsel sürecin oluşumunda önemli bir rol oynar (Ward ve ark., 1999). Yaratıcılık 3 farklı türe sahiptir; (A) nöroanatomi, (B) süreçler (bilişsel, hesaplamalı, fizyolojik), (C) evrimsel algortimalar (Mayr, 1981). Psikolojik bir bakış açısından bakacak olursak yaratıcı ürünler 3 temel bilgi-işlem süresince ortaya çıkabilir: kasıtlı mod, kendiliğinden ve akış modu (Dietrich, 2004a, 2004b).
Kasıtlı modda, yaratıcı fikirler deneme ve yanılmanın tekrarlanmaları sonucunda oluşur ve kasıtlı mod daha çok bilinçli işleme, çaba, istekli kontrol, kasıtlılık ve planlama ile ilişkilendirilir.
Kendiliğinden moddunda, yaratıcı fikirler ani bir şekilde, kendiliğinden, düşünmeden ortaya çıkar ve kendiliğinden modu daha çok istemli bir kontrol olmadan, çabasız, yönlendirilmemiş, tesadüfi ve sezgiseldir.
Akış modunda ise yaratıcı fikirler bilinçdışında akıcı ve zahmetsiz olarak ortaya çıkarlar. Yaratıcı olmanın 3. şekli olan akış modu diğer iki türün gerektirmediği “fiziksel hareketi” gerektirdiği için farklı bir tür olarak adlandırılır. Akış zahmetsiz, akıcı ve zarif hareketle karakterize edilen oldukça dikkatli bir bilinç halidir (Csikszentmihalyi, 1996).
Yüksek riskli veya kısıtlı zaman durumlarında insanların var olan sorunlara veya öngörülemeyen koşullara yeni ve uygun çözümler oluşturabilmesi de birçok araştırmacı tarafından yaratıcılığın kapsamı içerisine alınır, yaratıcı olmayı tetikleyen bir durum olarak görülür (Bourgeois-Bougrine, 2020). Birçok araştırmacıya göre, beklenmeyen durumlarla ve olağandışı koşullarla başa çıkabilme kabiliyeti “yaratıcı zeka” olarak adlandırılır (Boy, 2013; Klein, 2013; Lagadec, 2009; Orasanu ve Fischer, 1997). Bu yetenek, doğru çözümü bulmaya odaklanan zekanın tamamlayıcı rollerini ve yeni alternatif yaklaşımların üretilmesine izin veren yaratıcı akıl yürütmeyi temel almaktadır. (Jaarsveld ve ark., 2015). Özgün fikirler oluşturmaya yardımcı olan yaratıcı süreçlerin iki temel bağlamı vardır: kompozisyonel yaratıcılık ve doğaçlama yaratıcılık (Fisher ve Amabile, 2008). Kompozisyonel yaratıcılığın hazırlık süreci belirli becerilerin geliştirilmesini ve gerekli bilgilerin elde edilmesini içerir. Doğaçlama yaratıcılıkta ise böyle bir hazırlık süreci gerekmez, çünkü doğaçlama yaratıcılık ani bir eylem gerektirir. Zaman baskısı doğaçlamaya neden olur ve bu da yaratıcılığın plansız ve sezgisel olarak oluşmasını sağlar (Fisher ve Amabile, 2008). Yaratıcılık, problem çözme ve karar alma süreçlerini de etkileyen önemli bir kavramdır. Araştırmalar yüksek içgörüye sahip insanların problem çözmede ve karar almada daha hızlı olduklarını bu nedenle daha yaratıcı ve özgün fikirler ortaya koyduklarını göstermektedir (Kounios ve Beeman, 2014).
Yaratıcılığı önleyen etkenler dikkat edilmesi gereken başka bir husustur. “Bariyerler” ve “İnhibitörler/Engelleyiciler” yaratıcılık isteğini engellerler (Groth ve Peters, 1999). Algılar nasıl davranışı etkiliyorsa, yanlış bariyerler de arttırılmak istenen yaratıcılığı engeller (Rickards ve Jones, 1991). John C. Groth ve John Peters tarafından 1988 ve 1998 yılları arasında yapılan bir çalışma insanların yaratıcılığını engelleyen bir dizi faktör ortaya çıkarır; başarısızlık korkusu, özgüven eksikliği, çevresel faktörler, reddedilme korkusu, kurallar, standartlar, içsel sınırlar, zaman, sosyal normlar, eleştirilme korkusu, bilgi eksikliği ve daha nicesi. Aynı araştırma yaratıcılığı tetikleyen en önemli unsurun ise merak ögesi olduğunu ortaya koyar. İnsanlar bir konu hakkında ne kadar meraklanırlarsa bir o kadar daha istekli bir şekilde araştırırlar, yeni ve özgün fikirler oluşturma gayreti içerisine girerler (Groth ve Peters, 1999).
Yaratıcılık ve özgünlük birbiri ile iç içe olan iki kavramdır. Yaratıcılık bir insanın yeni fikirler ve davranışlar ortaya koyarak daha özgün olmasını sağlarken, özgünlük ise o insanın özgün oldukça daha yaratıcı olmasını sağlar (Han, 2015; Kristjánsson, 2014). Yapılan bir çalışma yaratıcılık ve özgünlük kavramlarının olumlu gençlik gelişimini ve ahlaki eğitimi de iyi bir şekilde etkilediğini göstermiştir, çünkü insanlar yaratıcılık ve özgünlük yönünden yeterliyse bu onların daha iyi bir isteklendirme ve iyileştirme kapasitesine sahip olduklarını göstermektedir (Han, 2019). Fairleigh Dickinson Üniversitesi’nde psikoloji alanında önemli isimlerden biri olan Robert E. McGrath yaptığı bir çalışmada insanların güçlü yanlarını ölçen bir envanter/çizelge olan VIA ölçeğini farklı dillere çevrilmiş sürümlerinin farklı ülkelerdeki karşılıklarını incelemiştir. Araştırma farklı güçlülük yönlerini araştıran bu envanterin kültürlerarası olarak geçerli olduğunu göstermiş. Yaratıcılık ve özgünlük kavramlarının birbiri ile ilişkili olduğunu ve farklı ülkelerde neredeyse aynı değerlere sahip olduğunu belirtmiştir (McGrath, 2015).
Kaynakça
Bourgeois-Bougrine, S. (2020). What does creativity mean in safety-critical environments? Frontiers in Psychology, 11, 2518. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2020.565884
Boy, G. A. (2013). Dealing with the unexpected in our complex socio-technical world. IFAC Proceedings Volumes, 46(15), 402-409. https://doi.org/10.3182/20130811-5-US-2037.00035
Clarkson, P. (1993). How to overcome your secret fear of failure – recognizing and beating the achilles syndrome. Vega.
Dietrich, A. (2004a). The cognitive neuroscience of creativity. Psychonomic Bulletin and Review, 11, 1011–1026. https://doi.org/10.3758/BF03196731
Dietrich, A. (2004b). Neurocognitive mechanisms underlying the experience of flow. Consciousness and Cognition, 13, 746–761. https://doi.org/10.1016/j.concog.2004.07.002
Dietrich, A. (2019). Types of creativity. Psychonomic Bulletin and Review, 26(1), 1-12. https://doi.org/10.3758/s13423-018-1517-7
Dietrich, A. ve Haider, H. (2015). Human creativity, evolutionary algorithms, and predictive representations: The mechanics of thought trials. Psychonomic Bulletin and Review, 22, 897–915. https://doi.org/10.3758/s13423-014-0743-x
Fisher, C. M. ve Amabile, T. (2008). Creativity, improvisation and organizations. T. Rickards, M. A. Runco ve S. Moger (Ed.), The Routledge companion to creativity (s. 27-38) içinde. Routledge.
Groth, J. ve Peters, J. (1999). What blocks creativity? A managerial perspective. Creativity and Innovation Management, 8(3), 179-187. https://doi.org/10.1111/1467-8691.00135
Guilford, J. P. (1950). Creativity. American Psychologist, 5, 444–454.
Guilford, J. P. (1967). The nature of human intelligence. McGraw–Hill.
Han, H. (2015). Purpose as a moral virtue for flourishing. Journal of Moral Education, 44(3), 291–309. https://doi.org/10.1080/03057240.2015.1040383.
Han, H. (2019). The VIA inventory of strengths, positive youth development, and moral education. The Journal of Positive Psychology, 14(1), 32-40. https://doi.org/10.1080/17439760.2018.1528378
Jaarsveld, S., Fink, A., Rinner, M., Schwab, D., Benedek, M., ve Lachmann, T. (2015). Intelligence in creative processes: an EEG study. Intelligence, 49, 171–178. https://doi.org/10.1016/j.intell.2015.01.012
Klein, G. (2013). Seeing what others don’t: The remarkable ways we gain insights. Public Affairs.
Kounios, J. ve Beeman, M. (2014). The cognitive neuroscience of insight. Annual Review of Psychology 65(1), 71–93. https://doi.org/10.1146/annurev-psych-010213-115154.
Kristjánsson, K. (2014). Phronesis and moral education: Treading beyond the truisms. Theory and Research in Education, 12(2), 151-171. https://doi.org/10.1177/1477878514530244.
Lagadec, P. (2009). A new cosmology of risks and crises: Time for a radical shift in paradigm and practice. Review of Policy Research, 26(4), 473-486. https://doi.org/10.1111/j.1541-1338.2009.00396.x.
Mayr, E. (1981). The growth of biological thought: Diversity, evolution and inheritance. Harvard University Press.
McGrath, R. E. (2015). Measurement invariance in translations of the VIA inventory of strengths. European Journal of Psychological Assessment, 32(3), 187-194. https://doi.org/10.1027/1015-5759/a000248
Orasanu, J. ve Fischer, U. (1997). Finding decisions in natural environments: The view from the cockpit. C. E. Zsambok ve G. Klein (Ed.), Naturalistic decision making (s. 343–357) içinde. Lawrence Erlbaum Associates, Inc
Rickards, T. ve Jones, L. (1991). Towards the identification of situational barriers to creative behaviors: The development of a self-report inventory. Creative Research Journal, 4(4), 303-315. https://doi.org/10.1080/10400419109534408
Rogers, C. R. (1995). On becoming a person: A therapist's view of psychotherapy. Houghton Mifflin Harcourt.
Ward, T. B., Smith, S. M. ve Finke, R. A. (1999). Creative cognition. R. J. Sternberg (Ed.), Handbook of creativity, (s. 189–212) içinde. Cambridge University Press.