Stres ve Fiziksel Sağlık
Stres, birçok farklı insan tarafından birçok şekilde tanımlanmıştır (Michie, 2002; Selye, 1956). Stres sözcüğü, Latince "estrictia"dan gelmektedir. Stres, 17. Yüzyılda felaket, bela, musibet, dert, keder, elem gibi anlamlarda kullanılmıştır. 18 ve 19. Yüzyıllarda ise, kavramın anlamı değişmiş ve güç, baskı, zor gibi anlamlarda objelere, kişiye, organlara ve ruhsal yapıya yönelik olarak kullanılmıştır (Güçlü, 2001). Günümüzde genel kabul gören tanım, durum ile birey arasındaki etkileşim olarak nitelendirilebilir. Bireyin sahip olduğu kaynaklar ile başa çıkmak için yeterli olmadığı durumlarda ortaya çıkan psikolojik ve fiziksel durumdur (Michie, 2002). Fizyolojik olarak stres ya beklenen bir yanıtın olmaması ya da nöroendokrin tepkisinin azalması ile tanımlanmaktadır (Koolhaas ve ark., 2011). Strese bireylerin talep ettikleri şeyler ile bu talepleri karşılama konusundaki becerileri olarak da bakılabilir (Selye, 1956).
İnsanlar akut veya kronik stresle karşı karşıya kalabilmektedir. Akut stres, “tehdit durumuna karşı verilen kısa süreli bedensel tepki” olarak tanımlanmıştır. Kronik stres, ise “çözülemez büyük tehditler veya taleplerin devam eden algısına verilen anormal devam eden fizyolojik tepki” olarak tanımlanmıştır. Stresin kardiyovasküler sistem üzerindeki etkisi uzun yıllardır tartışılmaktadır. İnsanların davranışlarında stres belirtileri görülmektedir. Strese verilen akut tepkiler, duygular (örneğin, kaygı, depresyon, sinirlilik, yorgunluk), davranış (örneğin, içine kapanma, saldırganlık, ağlamaklı, motivasyonsuzluk), düşünme (örneğin, konsantrasyon ve problem çözme güçlükleri) alanlarında olabilir veya fiziksel semptomlar (örneğin çarpıntı, mide bulantısı, baş ağrısı) görülmektedir (Michie, 2002).
Stres, çeşitli kardiyovasküler hastalıkların başlangıcına, gelişimine, ilerlemesine ve tedavi gecikmesine katkıda bulunmaktadır (Roohafza, 2006). Epidemiyolojik veriler, kronik stresin koroner kalp hastalığının oluşumunu öngördüğünü göstermektedir (Steptoe ve Kivimäki, 2012). Stres devam ederse, nöroendokrin, kardiyovasküler, otonomik ve immünolojik işlevlerde zihinsel ve fiziksel sağlık sorunlarına (örneğin anksiyete, depresyon, kalp hastalığı) yol açan değişiklikler meydana gelmektedir (Michie, 2002).
Kişisel, sosyal, ekonomik ve çevresel kaynakların dış nedenlere bağlı taleplerle uyumunun, stres tepkisinde ve ortaya çıkmasında rol oynamaktadır (Hobfoll, 2001). Strese neden olması muhtemel durumlar, öngörülemeyen veya kontrol edilemeyen, belirsiz ve tanıdık olmayan; çatışma, kayıp veya performans beklentileri içeren durumlar örnek gösterilebilir. Stres, zamanla sınırlı olaylardan (sınav ve işin son teslim tarihi vb.) ya da aile üyelerinin talep ve beklentileri, iş güvencesizliği veya uzun yolculuklar gibi devam eden durumlardan kaynaklanabilmektedir (Michie, 2002).
COVID-19 Sürecinde Stres ve Etkileri
Koronavirüs hastalığı sırasında ev karantinası ve fiziksel mesafenin, popülasyonun ruh sağlığı üzerinde ciddi bir etkiye sahip olduğu görülmekle beraber; dayanıklılığın kaygı, stres ve depresyona karşı koruyucu bir faktör olduğu bilinmektedir (Parvar ve ark., 2022). Özellikle zorunlu karantina dönemlerinde evdeki yaşam deneyimi de güçlü bir şekilde etkilenmiştir. Ev, insanların çoğunun günlük aktivitelerinin büyük bir kısmını veya tamamını gerçekleştirdiği yer haline gelmiştir (Fornara ve ark., 2022).
COVID-19 tükenmişliği ile COVID-19 stresi arasındaki ilişkiye kısmen dayanıklılığın aracılık ettiği bilinmektedir (Yıldırım ve Solmaz, 2020). COVID-19 sadece fiziksel sorunlara değil, aynı zamanda psikolojik sorunlara da yol açmaktadır. Araştırma sonuçları, COVID-19’un bireylerde; psikoz, kaygı, travma, intihar düşünceleri ve panik atak semptomları yaşayabileceğini; ayrıca benzer şekilde depresyon ve travma sonrası stres semptomları gibi çeşitli sorunlara yol açtığını göstermektedir (Salari ve ark., 2020). Bu tür psikolojik sorunları önlemek için, COVID-19 pandemisi sırasında bireylerin stres ve tükenmişlik deneyimleriyle ilişkili faktörleri anlamak önem arz etmektedir (Yıldırım ve Solmaz, 2020).
Stres ile Nasıl Başa Çıkarız?
Stres ile ilişkili sağlık riskini azaltmak için müdahalelerin çoğu hem bireysel hem de örgütsel yaklaşımları içermektedir. Bireysel yaklaşımlar, eğitim ve bire bir psikoloji hizmetlerini içerir. Bu hizmetler bireyin durumunu değiştirmeyi hedefler ve kaynaklar ile bireyin durumunu değiştirmesine yardımcı olmaktadır (Michie, 2022).
- Eğitim stresi şu yollarla önlemeye yardımcı olur:
- Stres belirtilerinin farkına varmak,
- Bu davranış kalıplarını stres tepkisi başladığında kullanmak,
- Durumu analiz etmek ve stesörü azaltmak için aktif plan oluşturmak,
- Stres ile başa çıkmak ve rahatlama tekniklerini öğrenmek.
Ayrıca bio-geribildirim, gevşeme veya kombine müdahaleler gibi farklı stres azaltma teknikleri belirlenmiştir (Nagele ve ark., 2014). Farkındalığa Dayalı Stres Azaltma tıbbi hastalığa uyumu kolaylaştırmak için geliştirilmiş, stres azaltma ve duygu yönetimine yönelik öz düzenleyici bir yaklaşım olarak farkındalık meditasyonunda sistematik eğitim sağlayan bir klinik programdır.
Farkındalığa Dayalı Stres Azalatma’nın birincil amacı, hastalara “farkındalık” özelliğini artırmak için meditasyon teknikleri konusunda eğitim sağlamaktır (Bishop, 2002). Farkındalık müdahaleleri, şimdiki an deneyimine daha fazla dikkat ve farkındalık sağlamayı amaçlamaktadır (Shapiro ve ark., 2006). Farkındalık uygulamasının ve ilkelerinin kökenleri birçok inanç ve felsefi gelenekte bulunur, ancak bireyler bu tür geleneklerin veya sözcüklerin yokluğunda farkındalık eğitimini ve uygulamasını etkin bir şekilde benimsemektedirler (Melbourne Academic Mindfulness Interest Group, 2006). Ayrıca, kendini tanıma/kendini izleme, kişisel değerler, kişisel ve profesyonel yaşam arasında dengeyi koruma, eş, aile ve arkadaşlarla anlamlı ilişkiler sürdürme, tatile çıkma ve kişisel terapiye katılma, psikolojik sağlığı ve iyiliği korumanın yolları olarak belirlenmiştir (Irving ve ark., 2009).
Kaynakça
Bishop, S. R. (2002). What do we really know about mindfulness-based stress reduction?. Psychosomatic medicine, 64(1), 71-83. https://psycnet.apa.org/doi/10.1097/00006842-200201000-00010
Fornara, F., Mosca, O., Bosco, A., Caffo, A. O., Lopez, A., Iachini, T., Ruggiero, G., Ruotolo, F., Sbordone, F. L., Ferrara, A., Cattaneo, Z., Arioli, M., Frassinetti, F., Candini, M., Miola, L. ve Pazzaglia, F. (2022). Space at home and psychological distress during the Covid-19 lockdown in Italy. Journal of Environmental Psychology, 79, 101747. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2021.101747
Güçlü, N. (2001). Stres yönetimi. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21(1).
Hobfoll, S. E. (2001). The influence of culture, community, and the nested-self in the stress process: Advancing conversation of resource theory. Applied Pychology, 50(3), 337-421. https://doi.org/10.1111/1464-0597.00062
Irving, A. J., Dobkin, P. L. ve Park, J. (2009). Cultivating mindfulness in health care professionals: A review of empirical studies of mindfulness-based stress reduction (MBSR). Complementary Therapies in Clinical Practice, 15(2), 61-66. https://doi.org/10.1016/j.ctcp.2009.01.002
Koolhaas, J. M., Bartolomucci, A., Buwalda, B., de Boer, S. F., Flügge, G., Korte, S. M., Meerlo, P., Murison, R., Olivier, B., Palanza, P., Richter-Levin, G., Sgoifo, A., Steimer, T., Stield, O., van Dijk, G., Wöhr, M. ve Fuchs, E. (2011). Stress revisited: A critical evaluation of the stress concept. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 35(5), 1291-1301. https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2011.02.003
Melbourne Academic Mindfulness Interest Group, (2006). Mindfulness-based psychotherapies: A review of conceptual foundations, empirical evidence and practical considerations. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 40(4), 285-294. https://doi.org/10.1080%2Fj.1440-1614.2006.01794.x
Michie, S. (2002). Causes and management of stress at work. Occupational and Environmental Medicine, 59(1), 67-72. http://dx.doi.org/10.1136/oem.59.1.67
Nagele, E., Jeitler, K., Horvath, K., Semlitsch, T., Posch, N., Herrmann, K. H., Grouven, U., Hermans, T., Hemkens, L. G. ve Siebenhofer, A. (2014). Clinical effectiveness of stress-reduction techniques in patients with hypertension: Systematic review and meta-analysis. Journal of Hypertension, 32(10), 1936-1944. https://doi.org/10.1097/HJH.0000000000000298
Parvar, S. Y., Ghamari, N., Pazeshkian, F. ve Shahriarirad (2022). Prevalence of anxiety, depression, stress, and perceived stress and their relation with resilience during the COVID-19 pandemic, a cross-sectional study. Health Science Reports, 5(1). https://doi.org/10.1002/hsr2.460
Roohafza, H. (2006). Stress and heart. ARYA Atherosclerosis Journal, 2(2), 60-61.
Salari, N., Hosseinian-Far, A., Jalali, R., Vaisi-Raygani, A., Rasoulpoor, S., Mohammadi, M., Rasoulpoor, S. ve Khaledi-Paveh, B. (2020). Prevalence of stress, anxiety, depression among the general population during the COVID-19 pandemic: A systematic review and meta-analysis. Global Health, 16, 57. https://doi.org/10.1186/s12992-020-00589-w
Selye, H. (1956). What is stress. Metabolism, 5(5), 525-530.
Shapiro, S. L., Carlson, L. E., Astin, J. A. ve Freedman, B. (2006). Mechanisms of mindfulness. Journal of Clinical Psychology, 62(3), 373-386. https://doi.org/10.1002/jclp.20237
Steptoe, A. ve Kivimäki, M. (2012). Stress and cardiovascular disease. Natural Reviews Cardiology, 9, 360–370. https://doi.org/10.1038/nrcardio.2012.45
Viner, R. (1999). Putting stress in life: Hans Selye and the making of stress theory. Social Studies of Science, 29(3), 391-410. https://doi.org/10.1177%2F030631299029003003
Yıldırım, M. ve Solmaz, F. (2022). COVID-19 burnout, COVID-19 stress and resilience: Initial psychometric properties of COVID-19 Burnout Scale. Death Studies, 46(3), 524-532. https://doi.org/10.1080/07481187.2020.1818885