Tedbir ve Dikkat
Karakter, bireylerin ahlaki davranma yeteneğini etkileyen ve bu konudaki eğilimlerini şekillendiren bazı psikolojik özellikler olarak tanımlanmaktadır (Berkowitz, 2002). Karakter altı temel erdemi kapsar. Bu erdemler bilgelik, cesaret, insanlık, adalet, ölçülülük ve aşkınlık olarak sıralanabilir (Park ve Peterson, 2009). Bilgelik, bilginin edinilmesini ve kullanılmasını gerektiren bilişsel bir erdem iken cesaret, dış veya iç muhalefet karşısında hedeflere ulaşmak için iradeyi kullanmakla ilişkili duygusal bir erdemdir. İnsanlık, başkalarıyla iyi ilişkiler gerektiren kişilerarası bir erdem olarak kabul edilir. Adalet, sağlıklı toplum yaşamının temelinde yatan vatandaşlıkla ilgili erdemi ifade eder. Bir erdem olarak ölçülülük, aşırılığa karşı koruyucu bir işlev üstlenir. Aşkınlık erdemi, mevcut evrenin ötesine geçmeyi ve yaşamın anlamını anlamayı kolaylaştırır (Peterson ve Park, 2004). Karakter güçleri, kim olduğumuzun temel bir parçasıdır. Hepimizin sahip olduğu ve gelişimimiz, refahımız, yaşam memnuniyetimizle bağlantılı olan olumlu bireysel karakter özelliklerinin bir koleksiyonudur (Niemiec, 2013). Karakter güçleri ve erdemlerin; kültürler, uluslar ve inanç sistemleri arasında evrensel olduğu belirlenmiştir (Park ve ark., 2006). Psikolojik güçlü yönler, bilişsel zekâ, duygusal zekâ, duygusal istikrar ve vicdanlılık gibi olumlu özellikleri içerebilir (Dubreuil ve ark., 2016). Tedbir ve dikkat, evrensel karakter güçlerindendir ve ölçülülüğün erdem kategorisindedir. Kişinin seçimleri konusunda dikkatli olmasını içerir. Fiziksel sağlık, iş performansı ve üretkenlik ile ilişkili güçlü yönlerden biridir (Niemiec, 2017).
Tedbir, seçimlerinizde dikkatli olmak, harekete geçmeden önce durmak ve düşünmek demektir. Bu bir kısıtlama gücüdür. Tedbirli olursanız, eylemlerinizin uzun vadeli sonuçlarını düşünebilirsiniz (VIA-IS, 2017). Tedbir; gereksiz riskler almamak, sonradan pişman olunacak şeyler söylememek veya yapmamak şeklinde tanımlanır (Rashid ve ark., 2013). Tedbir, doğru şeyi, doğru zamanda, doğru nedenle yapma yeteneğidir. Bir kişinin hedefler belirlemesine, plan yapmasına ve bunları başarmak için disipline sahip olmasına yardımcı olan, geleceğe yönelik bir düşünme biçimidir. Bilişseldir, kalpten çok kafanın gücüdür. Dikkat, sadece aşırı derecede temkinli veya kendine hakim olmak değildir. Ve genellikle bireysel finansal tasarruflarla örneklense de tedbir hayatın her alanında geçerlidir. Bu güce sahip bireylerin aşağıdaki şekillerde düşünmeleri, hissetmeleri veya davranmaları muhtemeldir (Strenghts, 2019):
• Ulaşacağım hedeflerim var.
• Uzun vadeli düşünüyorum ve geleceği planlıyorum.
• Gelecekte başarılı olmak için şimdiden hazırlanmalı ve harekete geçmeliyim.
• Beni daha büyük hedeflerimden uzaklaştıran dürtülerin üstesinden gelebilirim.
• Hayatta dengeli ve ölçülü olmak önemlidir.
• Bir engelle karşılaştığımda, üstesinden geleceğime dair güvenim vardır.
Tedbir, akıl kullanarak kendini yönetme ve disipline etme yeteneğidir (Merriam-Webster, 2012). Kelime, 14. yüzyıldan kalma Eski Fransızca sözcükten türetilmiştir ve bu sözcük Latince’de "öngörü, sağduyu" anlamına gelir. Genellikle bilgelik, içgörü ve bilgi ile ilişkilendirilir. Bu durumda erdem, yalnızca genel anlamda değil, belirli bir zaman ve yerde uygun eylemlerle ilgili olarak, erdemli ve kötü eylemler arasında yargıda bulunma yeteneğidir. Aristoteles şu şekilde açıklamıştır (Höffe, 2010): Bir gencin matematik gibi bir konuda dahice bir anlayışa sahip bir bilgin olması mümkün olsa da tedbir uzun deneyimlerle kazanılması gereken bir şey gibi görünmektedir. Tedbir, eski Yunanlılar ve daha sonra Hıristiyan filozoflar, özellikle de Thomas Aquinas tarafından tüm erdemlerin nedeni, ölçüsü ve biçimi olarak kabul edilmiştir (Delany, 2014). Etik olarak iyi eylemlerin bir modelini sağladığı için ahlaki erdemlerin ölçüsü olarak kabul edilir. Sanat eseri, sanatçının zihnindeki prototipinin örüntüsüyle örtüşmesiyle doğru ve gerçektir. Benzer şekilde, insanın özgür etkinliği de sağduyu örüntüsüyle örtüşmesiyle iyidir (Pieper, 2009). Thomas Aquinas'a göre, sebepleri kötü amaçlar için kullanan ya da kötü araçları kullanan yargılar, tedbirle değil, "kurnazlık" ve "yanlış basiret" yoluyla yapılmış sayılır (Delany, 2014). Tedbir ve dikkat güçlerine sahip bireyler şu şekilde tanımlanabilir (Strenght, 2019); pratik, mantıklı, zeki, dikkatli ve makul.
Psikolog Vincent Jeffries (1998), tedbiri “iyiyi gerçekleştirmeye neyin yardımcı olduğunu ve neyin engellediğini doğru bir şekilde ayırt etmek için aklın kullanılması” olarak tanımlar. “İnsanlarda en az yaygın olan karakter güçleri sağduyu, alçakgönüllülük ve özdenetimdir.” (Park ve ark., 2006). Yaşam akışını daha kapsamlı ve bütüncül bir şekilde algılamak amacıyla istekleri, ayrı önemlere ve karşılıklı müdahale etmemelerine göre birleşik bir kalıp haline getirmek için seçilmesi gereken sağduyunun özüdür (Mabbott, 1962). Daha eksiksiz bir tanım ve daha kullanışlı bir tanım şudur: İnsan ilişkilerinin herhangi bir verili noktasında neyin erdemli olup neyin olmadığını ve birine nasıl ulaşılacağını ve diğerinden nasıl kaçınılacağını görmemizi sağlayan entelektüel bir alışkanlıktır. Tedbirin, tüm ahlaki erdemler üzerinde bir tür imparatorluğa sahip olmakla birlikte, pratik kararlarında iradeyi değil, zekayı mükemmelleştirmeyi amaçladığı gözlemlenmelidir. İşlevi, herhangi bir somut durumda hangi hareket tarzının uygulanacağını belirtmektir (Delany, 2014). Ancak, tedbir ve dikkatin diğerlerinden yeterince farklı bir erdem olduğu ve yalnızca onların işleyişine eşlik eden bir koşul olmadığı unutulmamalıdır. Görevleri, uygulamada her biri için uyulması gereken ve Skolastiklerin orta rasyonellik terimi altında kapsadığı zaman, yer, tarz vb. koşullarını belirlemektir. Dolayısıyla, iradeyi değil, hemen aklı nitelerken, yine de haklı olarak ahlaki bir erdem olarak adlandırılır (Thomas ve Rickaby, 1896). Manevi bir insan olarak insanın (klasik batı anlayışında manevî şahsiyet, akıl ve hür iradeye sahip olmak anlamına gelir) "mükemmel yeteneği" olarak tanımlanan erdemlerin, ancak "mükemmel"lerine tedbir üzerine, yani doğru kararlar verme konusunda mükemmel yetenek üzerine kuruludurlar. Örneğin, bir insan, içgüdüsel isteklerine karşılık olarak yapacağı eylemlere doğru karar verme alışkanlığını kazandığında ölçülü yaşayabilir. Tedbirin işlevi, herhangi bir somut durumda hangi hareket tarzının uygulanacağını belirtmektir (Delany, 2014).
Tedbir ve Psikoloji
Mevcut araştırmalar, kişilik özellikleri ile çeşitli davranış türleri arasındaki ilişkiyi doğrulamıştır. Kişilik özellikleri sağlık davranışı ile ilişkilidir (Abdelrahman, 2020). Farklı kişilik özellikleri insanların tedbir ve tehlikeyi farklı olarak yansıtmalarına neden olur. Özgüveni yüksek insanlar var olan tehditlere karşı daha kontrollü bir şekilde davranabilirken, özgüveni düşük insanlar tehditler karşısında ne yapacaklarını bilemezler (Leventhal, 1971). Araştırmalar, tüm aşırı tehdit ve dikkate sahip olan insanlar psikoza girmese bile, şizofreniye sahip olan insanların çoğunun hastalık öncesi aşırı tehdit ve dikkate maruz kaldığını gösteriyor (Fusar-Poli ve ark., 2013). Örneğin, nevrotiklik konusunda yüksek puan alan bireyler genellikle sağlıkları konusunda endişelidirler (Van Dijk ve ark., 2016). Bu nedenle ağız hijyeni gibi sağlık alışkanlıklarını sürdürme olasılıkları daha yüksektir. Uyumluluk, dışadönüklük ve deneyime açıklık konularında düşük puan alan bireylerin ise bulaşıcı hastalıklardan kaçınmaya daha meyilli oldukları bulunmuştur (Meshram ve ark., 2017). Bogg ve Roberts (2004) tedbir ve dikkatin, riskli cinsel davranışlardan kaçınma ve madde bağımlılığı gibi sağlıklı davranışlarla bağlantılı olduğunu bildirmiştir. Sosyal mesafe gibi koruyucu sağlık davranışlarının uygulanması, kişinin tehlikeli nesneleri veya faaliyetleri değerlendirmesi olarak tanımlanan risk algılamasıyla da ilişkilidir (Poletti ve ark., 2012).
Kaynakça
Abdelrahman, M. (2020). Personality traits, risk perception, and protective behaviors of Arab residents of Qatar during the COVID-19 pandemic. International journal of mental health and addiction, 1-12. https://doi.org/10.1007/s11469-020-00352-7
Berkowitz, M. W. (2002). The science of character education. W. Damon (Ed.), Bringing in a new era in character education. Hoover Institution Press.
Bogg, T. ve Roberts, B. W. (2004). Conscientiousness and health-related behaviors: a meta-analysis of the leading behavioral contributors to mortality. Psychological Bulletin, 130(6), 887–919. https://doi.org/10.1037/0033-2909.130.6.887.
Delany, J. (2014). Prudence. The Catholic Encyclopedia. Robert Appleton Company.
Dubreuil, P., Forest, J., Gillet, N., Fernet, C., Thibault-Landry, A., Crevier-Braud, L. ve Girouard, S. (2016). Facilitating well-being and performance through the development of strengths at work: Results from an intervention program. International Journal of Applied Positive Psychology, 1(1), 1-19. https://doi.org/10.1007/s4104 2-016-0001-8
Fusar-Poli, P., Smieskova, R., Kempton, M. J., Ho, B. C., Andreasen, N. C. ve Borgwardt, S. (2013). Progressive brain changes in schizophrenia related to antipsychotic treatment? A meta-analysis of longitudinal MRI studies. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 37(8), 1680-1691. https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2013.06.001
Höffe, O. (Ed.). (2010). Aristotle’s “Nicomachean Ethics”. Brill.
Jeffries, V. (1998). Virtue and the altruistic personality. Sociological Perspectives, 41, 151-167. https://doi.org/10.2307/1389357
Langer, Á. I., Schmidt, C., Mayol, R., Díaz, M., Lecaros, J., Krogh, E., Pardow, A., Vergara, C., Perez-Herrera, B., Villar, M. J., Maturana, A. ve Gaspar, P. A. (2017). The effect of a mindfulness-based intervention in cognitive functions and psychological well-being applied as an early intervention in schizophrenia and high-risk mental state in a Chilean sample: study protocol for a randomized controlled trial. Trials, 18(1), 1-9. https://doi.org/10.1186/s13063-017-1967-7
Leventhal, H. (1971). Fear appeals and persuasion: the differentiation of a motivational construct. American Journal of Public Health, 61(6), 1208-1224. https://doi.org/10.2105/AJPH.61.6.1208
Mabbott, J. D. (1962). Prudence: Proceedings of the aristotelian society. Supplement, 36, 51- 64.
Meshram, S., Gattani, D., Shewale, A. ve Bodele, S. (2017). Association of personality traits with oral health status: a cross-sectional study. International Journal of Indian Psychology, 4(2). https://doi.org/10.25215/0402.167.
Merriam-Webster. (2012). Precaution. Merriam-Webster’s collegiate dictionary içinde.
Niemiec, R. M. (2017). Character strenghts interventions: A field guide for practitioners. Hogrefe Publishing.
Niemiec, R. M. (2013). VIA character strengths: Research and practice (the first 10 years). H. H. Knoop ve A. Delle Fave (Ed.), Well-being and cultures: Perspectives from positive psychology. Springer Science + Business Media. https://doi.org/10.1007/978-94-007-4611-4_2
Park, N., Peterson, C. ve Seligman, M. E. P. (2006). Character strengths in fifty-four nations and the fifty US states. The Journal of Positive Psychology, 1(3), 118–129. https://doi.org/10.1080/17439760600619567
Park, N. ve Peterson, C. (2009). Character strengths: Research and practice. Journal of college and character, 10(4), 1-10.https://doi.org/10.2202/1940-1639.1042
Peterson, C. ve Park, N. (2004). Classification and Measurement of Character Strengths: Implications for Practice. P. A. Linley ve S. Joseph (Ed.), Positive psychology in practice. John Wiley & Sons.
Pieper, J. (2009). Leisure: The basis of culture. Ignatius Press.
Poletti, P., Ajelli, M. ve Merler, S. (2012). Risk perception and effectiveness of uncoordinated behavioral responses in an emerging epidemic. Mathematical Biosciences, 238(2), 80–89. https://doi.org/10.1016/j.mbs.2012.04.003.
Rashid, T., Anjum, A., Lennox, C., Quinlan, D., Niemiec, R. M., Mayerson, D. ve Kazemi, F. (2013). Assessment of character strengths in children and adolescents. Research, applications, and interventions for children and adolescents. Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/978-94-007-6398-2_6
Ruiter, R. A., Abraham, C. ve Kok, G. (2001). Scary warnings and rational precautions: A review of the psychology of fear appeals. Psychology and health, 16(6), 613-630. https://doi.org/10.1080/08870440108405863
Strengths, C. Positivity Project. Erişim adresi: https://posproject.org/character-strengths/ [erişim 2022-02-18].
Thomas, S. ve Rickaby, J. (1896). Aquinas Ethicus, Or, The Moral Teaching of St. Thomas: A Translation of the Principle Portions of the Second Part of the" Summa Theologica," with Notes. Burns and Oates.
Van Dijk, S. D. M., Hanssen, D., Naarding, P., Lucassen, P., Comijs, H., & Oude Voshaar, R. (2016). Big Five personality traits and medically unexplained symptoms in later life. European Psychiatry, 38, 23–30. https://doi.org/10.1016/j.eurpsy.2016.05.002.
VIA Institute of Character. (2017, March 13th). Erişim adresi: https://www.viacharacter.org